منظومه‌های نحوی در ایران

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات عربی پردیس فارابی دانشگاه تهران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه تهران

چکیده

دانشمندان مسلمان در شماری از علوم، برای تسهیل در امر آموزش و به خاطر سپردن مطالب، از قدرت نظم و موسیقی کلام بهره ‌گرفته‌اند و قواعد و اساس آن علوم را به نظم کشیده‌اند. این دسته آثار به «منظومه‌های تعلیمی» موسوم‌اند. بیشترین نمونۀ این‌گونه منظومه‌ها در صرف و نحو عربی بوده است. در میان ایرانیان هم منظومه‌سرایی در شماری از علوم، به‌ویژه در نحو و صرف عربی، رواج گسترده‌ای داشته است. نوشتۀ پیش رو به معرفی برخی از منظومه‌های نحوی ایرانیان می‌پردازد. آنان گاه کتب پیشینیان، از جمله عوامل جرجانی، مفصّل زمخشری و کافیۀ ابن‌الحاجب و... را جهت سهولت یادگیری به نظم عربی کشیده‌اند، گاه همین آثار را به نظم فارسی ترجمه کرده‌اند، و گاه خود کتاب نحوی مستقلی به صورت منظومۀ عربی یا فارسی سروده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Rhymed books of grammar in Iran

نویسندگان [English]

  • Mojtaba Emranipour 1
  • Gholam Abbas Rezaie Haftadori 2
1
2
چکیده [English]

To facilitate the process of teaching and committing lessons to memory, Muslim scholars have benefitted from the considerable effect of rhythm and music of speech and have therefore versified the rules and principles of certain sciences. These versified rules are referred to as “didactic poems“ most of which are on Arabic grammar. They have been quite prevalent amongst Iranians.
This article sets to introduce some of the Iranians’ rhymed books of grammar. Then it explores some classical books such as Jorjani’s Avamel, Zamakhshari’s Mofassal and Ibn al-Hajeb’s Kafiya. The authors of this kind of books have sometimes written their own independent books, for example, on the grammatical rules of Arabic, and sometimes have turned into verse books written by others in prose.

- آقابزرگ الطهرانی (1355ق)، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، النجف: مطبعة الغری.
- ـــــــــــــــــــــــــــــ (1430ق)، طبقات أعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الأولی.
- الأمین، السیدمـحسن (1403ق)، أعیان الشیعة، تحقیق حسن الأمین، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
- الحسینی، احمد (1414ق)، تراجم الرجال، قم: مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی.
- الـحلبونی، خالد (2006م)، «الشعر التعلیمی: بدایاته، تطوره و سماته»، مجلۀ جامعة دمشق، الـمجلد 22، العددان 3 و 4.
- الـخمیسی، احمد حسن (1420ق)، «الـمنظومات التعلیمیة و خصائصها». مجلۀ آفاق الثقافة و التراث، السنة السابعة، العددان 27 و 28، ص 19-33.
- دانش‌­پژوه، محمدتقی (1358ش)، نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های شوروی و اروپا و آمریکا، تهران: دانشگاه تهران.
- دبیران، غلامرضا (1376ش)، هزاره در نحو: الفیۀ ابن‌مالک با ترجمۀ منظوم فارسی، به کوشش حکیمه دبیران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول.
- درایتی، مصطفی (1389ش)، فهرست دستنوشت‌های ایران (دنا)، تهران: کتابـخانه و مرکز اسناد مـجلس شورای اسلامی.
- رسول‌نژاد، عبدالله (1381ش)، شرح و تحلیل احوال و آثار دو ادیب بزرگ بیتوشی و نودهی، استاد راهنما: سیدامیر‌محمود انوار. رسالۀ دکتری، دانشگاه تهران.
- عمرانی‌­پور، مجتبی و رضایی هفتادری، غلام‌عباس (1392ش)، «عبدالسمیع یزدی و منظومۀ نحوی العروة الوثقی»، مجلۀ ادب عربی دانشگاه تهران، س 5، ش 1، ص 147-170.
- الغنیمان، حسان بن عبدالله (2002م)، «الـمنظومات النحویة و أثرها فی تعلیم النحو»، مجلۀ کلیة دارالعلوم جامعة القاهرة، عدد 33، ص 219-318.
- مدنی اصفهانی، سیدمحمدتقی بن سیدعلی (1414ق)، زبدة الـمغنی، چاپخانۀ اسماعیلیان.
- المدنی، السید علیخان (1432ق)، الحدائق الندیة فی شرح الصمدیة، تصحیح و تعلیق السید أبوالفضل سجادی، قم: ذوی القربی، الطبعة الثانیة.