ملاحظاتی پیرامون تواریخ نایافته و تاریخنگاری محلی در خوارزم سده‌های 4ـ5ق

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

چکیده

به رغم افزایش مطالعات در زمینۀ تاریخ و تاریخ‌نگاری محلی در ایران در قرون وسطی، تواریخ نایافته همچنان مغفول مانده‌اند. مقالۀ حاضر به بررسی تواریخ محلی مفقود خوارزم و گونۀ آن­‌ها در سده‌های 4ـ5 هجری اختصاص دارد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که ظهور تواریخ محلی در خوارزم با تأخیر نسبی در سدۀ سوم هجری آغاز گردید و به‌زودی رشد کمی و کیفی را تجربه کرد. پیشگام نگارش تاریخ محلی برای خوارزم از اصحاب حدیث بودند و جایگاه خود را در تاریخ‌نگاری ولایت تا سدۀ ششم هجری حفظ کردند. آثار اینان در مقوله تواریخ دینی و بر اساس ضوابط ویژۀ اهل حدیث تألیف شده بود. متعاقباً در سدۀ پنجم هجری خوارزم شاهد ظهور تواریخ غیردینی (سیاسی) نیز شد. اگرچه در تألیف نخستین تاریخ از نوع اخیر، اثر ابوریحان بیرونی، ضوابط اخباریان تاریخ‌نگاری اسلامی رعایت نشده بود، اما به‌زودی نگارش این‌گونه تاریخ به مسیر سنتی تاریخ‌نگاری اسلامی یعنی رعایت ضوابط اخباریان بازگشت. به هر روی، در خوارزم نگارش هر دو گونه دینی و غیردینی تاریخ به موازات هم تا سدۀ ششم هجری ادامه یافت. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Remarks on Undiscovered History Books and Local Historiography in Khwarazm (4-5 AH /10-11 CE)

نویسنده [English]

  • Mohammad Ali Kazembeyki
چکیده [English]

Despite an increase in the research undertaken in the area of history and local historiography in the medieval Iran, undiscovered historical books continue to remain unnoticed.  The present article aims to study the lost local history books of Khwarazm and their typography during the 4-5 centuries AH. The findings of this study demonstrate that the emergence of local chronicles in Khwarazm started, rather belatedly, in the 3rd century AH, but before long it began to experience its growth both qualitatively and quantitatively. The pioneers in writing local history for Khwarazm were from among Traditionists (Ahl-e Hadith), who managed to sustain their position in the region's historiography up until the 6th century AH. Their works were of religious nature based on the criteria characteristic of Ahl-e Hadith. Subsequently in the 5th century, Khwarazm witnessed the appearance of non-religious history books (political) as well. Although in writing the first history book of the latter kind (non-religious), Abu Rayhan's work, the criteria of Islamic historiography had not been observed, this kind of historical writing soon returned to its traditional Islamic course, namely, the observance of non-critical Traditionalists’ (Akhbarian) criteria, (criteria advocated by Ahl-e Hadith). However, both kinds of historiography (religious and non-religious) in Khwarazm continued to proceed side by side until the 6th century AH.

ـ أخبار ولاة خراسان، به کوشش محمدعلی کاظم‌بیکی، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، تهران، 1390.
ـ اذکایی، پرویز، 1377 الف، «خاندان شاهیه خوارزم (1)»، ایران‌شناخت، 10، ص 136ـ181.
- ـــــــــــــــــــــ، 1377 ب، «خاندان شاهیۀ خوارزم (2)، ایران‌شناخت 11، ص 112ـ141.
- ـــــــــــــــــــــ، 1378، «کتاب «المسامرۀ» بیرونی»، آینۀ میراث، ش 7ـ8، 1378 ص 35ـ37.
ـ بیرونی، ابوریحان، الصیدنة فی الطب، به کوشش عباس زریاب، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1370.
ـ بیهقی، ابوالفضل محمد‌بن حسین، تاریخ بیهقی، به کوشش علی‌اکبر فیاض، دانشگاه فردوسی، مشهد، 1356.
ـ بیهقی، علی‌بن زید، تاریخ بیهق، به کوشش احمد بهمنیار، علمی، تهران، 1361.
ـ حاجی خلیفه، کشف الظنون، دارالفکر، بیروت، 1982.
ـ الرافعی، عبدالکریم‌بن محمد، التدوین فی أخبار قزوین، به کوشش عزیزالله العطاردی، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1987.
ـ الزمخشری، ابوالقاسم محمود‌بن عمر، ربیع الأبرار و نصوص الأخبار، به کوشش عبدالأمیر مهنا، مؤسسة الأعلمی، بیروت، 1412ق.
ـ السبکی، تاج‌الدین‌بن علی‌بن عبد الکافی، طبقات الشافعیة الکبرى، به کوشش محمود محمد الطناحی و عبدالفتاح محمد الحلو، هجر للطباعة والنشر والتوزیع، 1413ق.
ـ السخاوی، شمس‌الدین محمد‌بن عبدالرحمن، الإعلان بالتوبیخ لمن ذمّ اهل التاریخ، به کوشش فرانز روزنثال، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1407ق.
ـ السمعانی، ابوسعد عبدالکریم‌بن محمد، الأنساب، به کوشش عبدالرحمن‌بن یحیی المعلمی الیمانی و دیگران، مکتبة ابن تیمیة، قاهره، 1400ـ1404ق.
ـ الصفدی، صلاح‌الدین خلیل‌بن أیبک، الوافی بالوفیات، به کوشش أحمد الأرناؤوط و ترکی مصطفى، دار إحیاء التراث، بیروت، 1420ق.
ـ کرامتی، یونس، 1384، «بیرونی و تاریخ،» دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 13، تهران، ص 400ـ401.
ـ یاقوت الحموی، معجم الأدباء، به کوشش احسان عباس، دارالغرب الاسلامی، بیروت، 1993.
- ـــــــــــــــــــــ، معجم البلدان، به کوشش ف. وستنفلد، لیپزیگ، 1866ـ 1870.
- Barthold, W.,1928, Turkestan down to the Mongol Invasion, 2nd ed., Luzac Co., London.
- Bulgakov, P. G., 1996, “AL-Biruni on Khwarizm,” History of Civilizations of Central Asia, vol. iii, ed. B. A. Litvinsky, UNESCO Publishing, France, pp. 222-231.
- Rosenthal, F., 1968, A History of Muslim Historiography, 2nd ed., E. J. Brill, Leiden.