دو دیوان در وصف طعام از شیرازِ قرن نهم هجری

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.

چکیده

فخرالدین احمد اطعمه شیرازی (د.850ق) یکی از مقلدان بسحاق اطعمه بود که به سبک نقیضه‌های او، با استفاده از اسامیِ خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها و اصطلاحات مرتبط به آن‌ها، اشعاری سروده است. تا مدتی پیش به‌سبب همسانی سبک و شباهت اسمی، این دو شاعر یک نفر انگاشته می‌شدند و این موضوع بحث‌های گوناگونی را به دنبال داشت.
در این مقاله با توجه به نسخۀ‌ نویافته‌ای از اشعار احمد اطعمه (کتابخانۀ ملی، ش38894) جای هیچ تردیدی باقی نمی‌ماند که در شیراز قرن نهم هجری دو شاعر اطعمه‌سرا بودند. این نسخه حاوی افزون بر 400 بیت از اشعار احمد اطعمه است که از خلال آن‌ها اطلاعات مهمی دربارۀ اشعار و زندگی و هم‌روزگاران و ممدوحین احمد اطعمه به دست می‌آید که در دیگر منابع هیچ اشاره‌ای به آنها نشده است. نسخۀ نویافته هم‌چنین شامل مقدمۀ دیوان احمد اطعمه، به قلم محمد قاری زعفرانی، است که متن کامل آن در انتهای مقاله درج شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Two Divans on the description of foods from the 9th /15th century Shiraz

نویسنده [English]

  • Seyyed Mohammadhossein Hakim
Department, Faculty, University (Institution), City, Country
چکیده [English]

Fakhr al-Din Ahmad At’ema of Shiraz (d. 850 H./1446), one of the imitators of Bushāq-e At’ema, by using names of foods and drinks and kitchen terminology, have composed poetry in the manner of Bushaq’s parodies. Due to the similarity of name and literary style, these two poets were until recently taken as one and the same poet, this leading to a whole variety of arguments.
With respect to a newfound manuscript of Ahmad At’ema’s poetry (at the National Library, N. 38894) our findings presented in this article leave no doubt whatsoever that there existed two poets in the 9th century Shiraz. This manuscript contains over 400 distiches of Ahmad At’ema in which some important information can be obtained regarding the life story and poetry of several of Ahmad At’ema’s contemporaries and the persons he eulogized; information not referred to in other sources. The newly discovered MS also includes the introduction to Ahmad’s Divan, written by Mohammad Qāri, Za’farāni. The text of this introduction will be presented at the end of this article.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ahmad At’ema
  • Bushāq-e At’ema
  • parody-writing
  • poets of the 9th/15th century
- آقابزرگ تهرانی (بی‌تا)، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت: دار الاضواء.
- ابن‌جزری (1429ق)، غایة النهایة فی طبقات القراء، 3ج، تحقیق جمال‌الدین محمد شرف و مجدی فتحی السید، تقدیم عبدالکریم ابراهیم عوض صالح، طنطا: دار الصحابة للتراث.
- اته، هرمان (1337)، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمۀ صادق رضازادۀ شفق، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- اعلم، هوشنگ (1386)، «بسحاق اطعمه»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ج2، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- اوحدی بلیانی، تقی‌الدین محمد (1389)، عرفات العاشقین و عرصات العارفین، تصحیح ذبیح‌اللّه صاحبکاری و آمنه فخراحمد، با نظارت محمد قهرمان، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- بسحق اطعمۀ شیرازی (1302ق)، دیوان بسحق اطعمۀ شیرازی، با مقدمۀ میرزا حبیب اصفهانی، استانبول: مطبعۀ ابوالضیاء.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1392)، کلیات بسحق اطعمۀ شیرازی، تصحیح منصور رستگار فسایی، تهران: میراث مکتوب.
- بنارسی، علی ابراهیم‌خان، صحف ابراهیم، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی.
- پاکتچی، احمد (1374)، «ابن‌جزری»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج3، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- پورجوادی، نصراللّه (1354)، «بسحق اطعمه را بهتر بشناسیم»، یغما، ش 320: 109-113.
- پیرزادۀ نائینی، حاج میرزا محمدعلی (1343)، سفرنامۀ حاجی پیرزاده، [جلد دوم:] از لندن تا اصفهان، به کوشش حافظ فرمانفرمائیان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- حاجی‌خلیفه (بی‌تا)، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- الحافظ، محمد مطیع (1416ق)، شیخ القراء الامام ابن الجزری (751-833)، بیروت: دار الفکر المعاصر، دمشق: دار الفکر.
- حکمت شیرازی، علی‌اصغر، مقدمه شاه‌داعی شیرازی
- خواندمیر (1353)، تاریخ حبیب السیر (از اواخر مغول تا انقراض صفوی)، زیرنظر محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابفروشی خیام.
- دبیرسیاقی، محمد، مقدمه شاه‌داعی شیرازی
- ـــــــــــــــــــــــــــ (1346)، «احمد اطعمه»، یغما، س 20، ش 5 (پیاپی: 229): 248-251.
- ـــــــــــــــــــــــــــ (1354)، «بسحاق اطعمه ـ احمد اطعمه»، یغما، س 28، ش 8 (پیاپی 326): 496-497.
- ـــــــــــــــــــــــــــ (1377)، «بسحاق اطعمه ـ احمد اطعمه دو تن یا یک نفر؟»، فصل‌نامۀ کرمان، تابستان و پاییز، ش 29 و 30: 12-21.
- دولتشاه سمرقندی (1382)، تذکرة الشعراء، به اهتمام و تصحیح ادوارد براون، تهران: اساطیر (افست از چاپ لیدن، 1900م).
- رحم­علی‌خان ایمان (1349)، تذکرۀ منتخب اللطایف، به اهتمام سیدمحمدرضا جلالی نائینی و سید امیرحسن عابدی، مقدمۀ تاراچند، تهران: چاپ تابان.
- رستگار فسایی، منصور، مقدمه بسحق اطعمۀ شیرازی (1392)
- ریپکا، یان (1354)، تاریخ ادبیات ایران، ترجمۀ عیسی شهابی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- السخاوی، شمس‌الدین محمد بن عبدالرحمن (بی‌تا)، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، بیروت: دار الجیل.
- شاه‌داعی شیرازی (1339)، دیوان شاه‌داعی شیرازی، 2ج، ‌به کوشش محمد دبیرسیاقی، ‌مقدمه: علی‌اصغرحکمت، تهران: انتشارات کانون معرفت.
- شجاع (1374)، انیس الناس (تألیف سال 830هجری)، به کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- شرف‌الدین علی یزدی (1388)، منشئات، به کوشش ایرج افشار، با همکاری محمدرضا ابوئی مهریزی، تهران: انتشارات ثریا.
- صفا، ذبیح‌اللّه (1370)، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، تهران: فردوس.
- صوفی محمد هروی (1386)، دفتر اشعار صوفی، به کوشش ایرج افشار، تهران: میراث مکتوب.
- عاصمی، محمد و عبدالغنی میرزایف و کمال‌الدین عینی (1350)، سه مقاله دربارۀ حافظ، خواجو، بسحاق، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- عبدالرزاق سمرقندی (1383)، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به اهتمام عبدالحسین نوائی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- عبداللّه قطب بن محیی (1384)، مکاتیب عبداللّه قطب بن محیی، قم: انتشارات قائم آل محمد(عج).
- فرزام، حمید (1351)، روابط معنوی شاه نعمت‌اللّه ولی با سلاطین ایران و هند[،] بضمیمۀ دو رساله از آثار او در این باب، اصفهان: انتشارات انجمن کتابخانه‌های عمومی اصفهان وابسته به ادارۀ کل فرهنگ و هنر استان اصفهان.
- ـــــــــــــــــــ (1374)، تحقیق در احوال و نقدِ آثار و افکار شاه نعمت‌اللّه ولی، تهران: سروش.
- کرمانی، عبدالرزاق (1361)، تذکره در مناقب حضرت شاه نعمةاللّه ولی، در: مجموعه در ترجمۀ احوال شاه نعمت‌اللّه ولی کرمانی، به تصحیح و مقدمۀ ژان اوبن، تهران: انجمن ایرانشناسی فرانسه در تهران.
- مدرس تبریزی، محمدعلی (1335)، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب، تهران: خیام.
- معصومعلی‌شاه شیرازی (1345)، طرائق الحقائق، تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: کتابفروشی بارانی.
- منزوی، احمد (1365)، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، ج7، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
- میرزا حبیب اصفهانی، مقدمه بسحق اطعمۀ شیرازی (1302ق)
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــ، مقدمه نظام قاری (1304ق)
- نظام قاری، مولانا محمود (1304)، دیوان البسه، به اهتمام میرزا حبیب خراسانی، استانبول: مطبعۀ ابوالضیاء.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1391)، کلیات نظام قاری، تحقیق و تصحیح رحیم طاهر، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و انتشارات سفیر اردهال.
- نفیسی، سعید (1363)، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران: انتشارات فروغی.
- نوشاهی، عارف (1390)، فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه مرکزی دانشگاه پنجاب لاهور (پاکستان)، تهران: میراث مکتوب.
- نوشاهی، عارف و محمد اکرام چغتائی (2010م)، فهرست مخطوطات آزاد: ذخیرۀ محمدحسین آزاد، لاهور: پنجاب یونیورسیتی لایبریری، کی فارسی، عربی اور اردو مخطوطات کی توضیحی فهرست، شعبه اردو پنجاب یونیورسیتی اورینتل کالج لاهور.
- هدایت، رضاقلی‌خان (1385)، ریاض العارفین، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: ابوالقاسم رادفر و گیتا اشیدری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــ، اصول الفصول فی حصول الوصول، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، نسخۀ ش 2103، قرن 13ق.
- Abdullah, V. I, S. M. (1948), A Descriptive catalogue of the Persian, urdu and Arabic manuscripts in the panjab university library, Lahore: university of the panjab.
- Born, P. & H. Massé (1986), “BUSḤĀQ”, in: EI2, I: 1342.