تأمّلی در انتساب رسالۀ «نور ‌‌الهدایة» به جلال‌الدین دوانی (مطالعه‌ای متن‌محور بر بنیاد نظریّۀ «حدوث دهری» و آثار میرداماد)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانسگاه تربیت مدرّس/ دانشکده علوم انسانی

2 دانشگاه اصفهان / دانشکده علوم انسانی / گروه فلسفه

چکیده

نظریّۀ «حدوث دهری» عمدتًا با میرداماد و به‌عنوان اساسی‌ترین نوآوریِ فلسفی او شناخته می‌شود. وی با اشاره به ناکامیِ فلاسفۀ پیش از خود در تبیین برهانیِ مسئلۀ پیدایش جهان، محتوا و اصطلاح نظریّۀ «حدوث دهری» را نتیجۀ ابداع خویش و بزرگترین ثمرۀ حکمت یمانی دانسته است. از سوی دیگر، ملّامحمّداسماعیل خواجویی بر بنیاد متن رسالۀ نور الهدایة و پذیرش انتساب آن به جلال‌الدین دوانی، دیدگاه‌ او را بر آموزۀ حدوث دهری تطبیق داده و تلویحاً به اقتباس این نظریّه از آثار دوانی حکم کرده است.
پژوهش حاضر با رویکردی تاریخی/ متن‌شناختی و تأکید بر نظریّۀ حدوث دهری و آثار میرداماد، مدّعای خواجویی را به داوری نشسته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Some reflections on the attribution to Jalal al-Din Davāni of the treatise Noor al-Hedayah (A text-based study according to the theory of Hudoos-e dahri and Mir Damād’s works)

نویسندگان [English]

  • Hossein Najafi 1
  • Hamed Naji Isfahani 2
1 Tarbiat Modares University /Faculty of Humanities / philosophy department
2 University of Isfahan/ Faculty of Humanities / philosophy department
چکیده [English]

The theory of Hudoos-e dahri (atemporal generation) is chiefly identified with Mir Damād and recognized as his most essential philosophical innovation. By pointing out the failure of former philosophers in demonstrative explanation of the question of the creation of the world, Mir Damād has regarded the terminology and contents of the theory of Hudoos-e dahri as his own innovation and the greatest fruit of the Yamani philosophy. Nonetheless, accepting the attribution to Jalal al-Din Davani of the Noor al-hedayah, and based on this very text, Mohammad Esma’il Khwajuei has adapted Davāni’s perspective to the theory of Hudoos-e dahri, thus implicitly deciding that this theory has been adopted from Davāni’s works.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Noor al-Hedaya
  • Jalal al-Din Davāni
  • Mir Damād
  • Hudoos-e dahri
- ابراهیمی دینانی، ‌غلامحسین (1390ش)، جلال‌الدین دوانی: فیلسوف ذوق‌التألّه، تهران: نشر هرمس.
- اشکوری (‌لاهیجی)، قطب‌الدین محمّد بن علی (1378ش)، محبوبالقلوب، تحقیق: حامد صدقی [و] ابراهیم دیباجی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- افشار، ایرج و محمدتقی دانش‌پژوه (1363ش)، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ ملّی ملک، ج5، تهران: موقوفۀ ملک.
- انصاری، حسن (1395ش)، تشیّع امامی در بستر تحوّل، تهران: نشر ماهی.
- بحر‌العلوم (طباطبائی‌بروجردی)، سیّد‌‌محمّد‌مهدی بن مرتضی (1363ق)، الفوائد ‌الرجالیّة، تصحیح: محمّدصادق بحر‌العلوم، تهران: منشورات مکتبة‌‌ الصادق.
- بختیار، مظفّر (1349ش)، «رساله‌ای در شرح‌حالِ جلال‌الدین دوانی»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال17، شمارۀ 3-4 (پیاپی: 72-73): 447-456.
- پورجوادی، رضا (1377ش)، «کتاب‌شناسی آثار جلال‌الدین دوانی»، معارف، سال 15، شمارۀ 43-44: 81-138.
- جاهد، محسن و سحر کاوندی (1388ش)، «اتقان صُنع: شرح بیتی از حافظ شیرازی»، آینۀ میراث، شمارۀ 44: 326-340.
- جهانبخش، جویا (1389ش)، معلّم ثالث، تهران: اساطیر.
- حاجی‌خلیفه (کاتب‌چلبی)، مصطفی بن عبداللّه (1410ق)، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، تصحیح: سیّد‌شهاب‌الدین مرعشی‌نجفی، بیروت: دار الإحیاء.
- حسینی، عبدالحیّ بن فخرالدین (1382ق)، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، حیدرآباد: دائرة‌المعارف العثمانیّة.
- حسینی‌اشکوری، سیّدجعفر (1389ش)، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ حوزۀ علمیّۀ امام صادق(ع) اردکان، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
- خواجویی‌، محمّداسماعیل بن محمّدحسین (1381ش)، إبطال الزمان الموهوم (منتشر شده در: سبع رسائل)، تصحیح: سیّداحمد تویسرکانی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- خواند‌میر (حسینی)، غیاث‌الدین‌بن‌همام‌الدین (1380ش)، تاریخ حبیب السیر، تصحیح: جلال‌الدین همایی، تهران: نشر خیّام.
- خوانساری، میرزامحمّدباقر (1390ق)، روضات الجنّات فی أحوال العلماء و السادات، تصحیح: اسداللّٰه اسماعیلیان، قم: نشر اسماعیلیان.
- خوشدل روحانی، مریم (1390ش)، «بررسی نقش اصالت وجود یا ماهیّت در نظریّۀ پیدایش جهان، از مکتب شیراز تا مکتب خراسان»، معرفت فلسفی، سال 8، شمارۀ 4 (پیاپی: 32): 137-165.
- دانش‌پژوه، محمّدتقی (1344ش)، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیّات دانشگاه تهران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- ــــــــــــــــــــــــــــــ (1348ش)، فهرست میکروفیلم‌های کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- درایتی، مصطفی (1391ش)، فهرستگان نسخه‌های خطّی ایران (فنخا)، ج33، تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران.
- دوانی، جلال‌الدین محمّد بن اسعد (1103ق)، حاشیۀ جدید بر شرح تجرید، کاتب: محمّد‌رحیم بن فتح‌اللّه قاری قمی، نسخۀ شمارۀ 1757، تهران: کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1364ش)، خلق الأعمال (منتشر شده در: الرسائل‌المختارة)، تصحیح: سیّداحمد تویسرکانی، اصفهان: کتابخانۀ عمومی امام امیرالمؤمنین(ع).
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1423ق)، شرح العقائد‌ العضدیّة، تصحیح: سیّدهادی خسروشاهی، قاهره: مکتبة‌ الشروق الدولیّة.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1381ش)، شرح رسالة الزوراء(منتشر شده در: سبع رسائل)، تصحیح: سیّداحمد تویسرکانی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1373ش)، نقد نیازی، تصحیح: حسین معلّم، تهران: امیر‌کبیر.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1385ش)، نور ‌الهدایة (منتشر‌شده در: مجموعۀ رسائل فارسی، ج7)، تصحیح: عبداللّه غفرانی و عفّت قمری، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- دوانی، علی (1334ش)، شرح زندگانی جلال‌الدین دوانی، قم: چاپخانۀ حکمت.
- دهباشی، مهدی (1375ش)، «تحلیلی از اندیشه‌های فلسفی و کلامی جلال‌الدین محقّق دوانی»، خردنامۀ صدرا، سال2، شمارۀ 3: 40-51.
- سبزواری، مّلاهادی بن مهدی (1360ش)، شرح غرر الفرائد، تصحیح: مهدی محقّق و توشیهیکو ایزوتسو، تهران: مؤسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل.
- سیف‌الدوله، میرزا ‌محمّد ‌‌‌بن ‌فتحعلی‌شاه (1282ق)، شرح نور ‌الهدایة، کاتب: محمّدباقر ‌بن ‌زین‌العابدین یزدی‌حائری، نسخۀ شمارۀ 11/2739 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
- شفیعیان، حسن (1385ش)، «آفاق فلسفه و عرفان در شعر میرداماد»، جستاری در آراء و افکار میرداماد و میر فندرسکی (مجموعۀ مقالات و سخنرانی‌ها)، جمعی از مؤلّفان، تهران: فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران.
- شوشتری، نوراللّه ‌بن شرف‌الدین (1377ش)، مجالس المؤمنین، تهران: کتابفروشی اسلامیّه.
- طهرانی (شیخ‌ آقا‌بزرگ)، محمّد‌محسن ‌بن محمّد‌علی (1983م)، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، بیروت: دار الأضواء.
- قوشچی (سمرقندی)، علاء‌الدین علی بن محمّد (1393ش)، شرح تجرید‌ العقاید، تصحیح: محمّدحسین زارعی رضایی، قم: الرائد.
- کاویانی، محمّد‌صادق و غلامرضا فیّاضی (1396ش)، «امکان و تبیین آغازمندیِ زمانی عالم با قرائتی جدید از نظریّۀ حدوث دهری»، حکمت اسلامی، سال2، شمارۀ 4 (پیاپی: 13): 97-124.
- کَنتوری (‌نیشابوری)، إعجاز‌حسین ‌بن ‌محمّد‌قلی (1409ق)، کشف الحُجُب و الأستار عن أسماء الکتب و الأسفار، مقدّمه: سیّد‌شهاب‌الدین مرعشی‌نجفی، قم: کتابخانۀ آیة‌اللّه مرعشی نجفی.
- مدرّس‌مطلق، سیّد‌محمّد‌علی (1391ش)، مکتب فلسفی اصفهان، تهران: مؤسّسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
- منزوی، احمد (1348ش)، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، تهران: مؤسّسۀ فرهنگی منطقه‌‌ای.
- موسوی، میرمحمود و سیّدمحمود مرعشی نجفی (1384ش)، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ بزرگ آیة‌اللّه العظمی مرعشی نجفی، ج33، قم: کتابخانۀ آیة‌اللّه مرعشی‌نجفی.
- موسوی بهبهانی، سیّدعلی (1377ش)، حکیم استرآباد: میرداماد، تهران: دانشگاه تهران.
- میرداماد (حسینی‌استرآبادی)، سیّدمحمّدباقر بن محمّد (1391ش)، الأفق ‌المبین، تصحیح: حامد ناجی‌اصفهانی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1376ش)، تقویم‌ الإیمان و شرحه کشف الحقایق، تصحیح: علی اوجبی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1374ش)، کتاب القبسات، تصحیح: مهدی محقّق، سیّد‌علی موسوی بهبهانی، توشیهیکو ایزوتسو و ابراهیم دیباجی، تهران: انتشارت دانشگاه تهران.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1381ش‌ ـ‌ الف)، مجموعۀ مصنّفات میرداماد، ج1، تصحیح: عبداللّه نورانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1381ش ـ ب)، الصراط المستقیم فی ربط الحادث بالقدیم، تصحیح: علی اوجبی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1387ش)، شارع النجاة (منتشر‌شده در: رساله‌های خطّی فقهی)، تصحیح: سیّد‌محمّد‌جواد جلالی و سیّد‌مهد‌ی طباطبایی، قم: مؤسّسۀ دایرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع).
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1412ق)، شرح تقدمة ‌تقویم‌الإیمان، تصحیح: حامد ناجی‌اصفهانی و غلامعلی نجفی، اصفهان: مهدیّۀ میرداماد.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1415ق)، نبراس الضیاء و تسواء السواء فی شرح باب البداء و اثبات جدوی الدعاء، تصحیح: حامد ناجی‌اصفهانی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- ناجی اصفهانی، حامد و حسین نجفی (1398)، «تأمّلی در انتساب نظریه حدوث دهری به جلال‌الدین دوانی»، فصل‌نامۀ خردنامۀ صدرا، سال 25، شمارۀ 1 (پیاپی 97): 81-96.
- نظری توکّلی، سعید (1389ش)، نظریّۀ پیدایش جهان در حکمت یمانی و حکمت متعالیه، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- یزدان‌پناه، سیّد‌ید‌اللّه (1396ش)، تأمّلاتی در فلسفۀ فلسفۀ اسلامی، دفتر اوّل، تهران: کتاب فردا.
- Esots, Janis (2017), Mīr Dāmād’s “Yemenī Wisdom”: A Variety of Platonism? Ishraq: Islamic Philosophy Yearbook (Ишрак: ежегодник исламской философии), №. 8: 34-46.