درخشش گرشاسپ در برخی دست‌نویس‌های شاهنامه

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه حضرت نرجس(س) رفسنجان

چکیده

گرشاسپ از بزرگ‌ترین پهلوانان ایران است که پیشینۀ روایات او به دورۀ اقوام هندو ایرانی می‌رسد. به سرگذشت این قهرمان در اوستا و متون فارسی میانه بارها اشاره شده است و بازتاب برخی از پهلوانی‌های اساطیری او را می‌توان در منظومه‌های گرشاسپ‌نامه و سام‌نامه مشاهده کرد. با وجود آوازه و اهمّیت گرشاسپ در ادب پهلوانی ایران، این قهرمان در شاهنامه حضور درخشان و نقش به‌سزایی ندارد. توجّه به همین نکته سبب شد که برخی کاتبان به‌تدریج روایت‌هایی را دربارۀ پهلوانی‌های گرشاسپ به نظم درآورند و در دست‌نویس‌های شاهنامه جای دهند. برای مثال در دست‌نویسی از شاهنامه به‌تاریخ 841ق که در کتابخانۀ بریتانیاست و در تصحیح خالقی‌مطلق، با نشان اختصاری (ل3) از آن یاد می‌شود کاتب هرجا که توانسته ابیاتی را دربارۀ گرشاسپ به متن افزوده است تا بدین روش، حضور او را در شاهنامه برجسته‌تر کند.
در این مقاله به بررسی و تحلیل قطعات الحاقی این دست‌نویس و نیز شمار دیگری از دست‌نویس‌های شاهنامه می‌پردازیم و به منابع احتمالی روایات آن‌ها اشاره می‌کنیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The grandeur of Garshāsp in some of the manuscripts of the Shāhnāmeh

نویسنده [English]

  • Reza Ghafouri
Dept. of Persian Language and Literature, Faculty of Letters and Humanities University of Narjes Rafsanjan, Iran.
چکیده [English]

Garshāsp is one of the greatest antient heroes of Iran whose accounts go back to the period of Indo-Iranian peoples. Numerous references have been made to this great figure’s life in the Avestā as well as Farsi texts and the echo of some of his mythological heroism can be found in the poems Garshāspnāmeh and Sāmnāmeh. Notwithstanding Garshāsp’s reputation and importance in Iran’s epic literature, this hero has no marked presence and worthy role in the Shahnameh. Attention to this point caused some copyists to gradually versify the accounts about Garshāsp’s heroic feats and insert them in the manuscripts of the Shāhnāmeh .For example, in a manuscript of the Shāhnāmeh at the British Library, dated 841/ 1439 and referred thereto in Khāleqi Motlaq’s edition with the abbreviation sign ل۳, wherever he could, the scribe has added to the text verses about Garshāsp, thus highlighting his presence in the Shāhnāmeh.
In this article, the interpolated verses in the above-mentioned manuscript as well as some other MSS of the Shahnameh and the likely sources of the stories presented in those verses, have been examined.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Garshāsp
  • Narimān
  • Shāhnāmeh
  • London MS (ل۳)
  • interpolated verses
ـ آموزگار، ژاله (1389)، تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت. 
ـ آیدنلو، سجّاد (1382)، «ملاحظاتی در باب یادداشت‌های شاهنامه»، نامۀ ایران باستان، س3، ش2 (پیاپی: 6): 39-71.
ـ ـــــــــــــــــــ (1384)، «فرضیه‌ای دربارۀ مادر سیاوش»، نامۀ فرهنگستان، ش27: 27-46.
ـ ـــــــــــــــــــ (1396 الف)، «برخی روایات نقّالی و شفاهی در ملحقات نسخ و چاپ‌های شاهنامه»، در: نیم‌پخته ترنج، تهران، سخن: 329-369.
ـ ـــــــــــــــــــ (1396 ب)، «نکته‌هایی از روایات پایان کار ضحّاک»، در: نیم‌پخته ترنج، تهران، سخن: 123-151.
ـ ـــــــــــــــــــ (1398)، «کی‌خسرو اژدهاکش»، نشریۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز، س72، ش240: 23-45.
ـ اسدی توسی (1354)، گرشاسپ‌نامه، به‌کوشش حبیب یغمایی، تهران: طهوری.
ـ اکبری مفاخر، آرش (1391)، روان انسانی در حماسه‌های ایرانی، تهران: ترفند.
ـ انجوی شیرازی، سیدابوالقاسم (1369)، فردوسی‌نامه، تهران: علمی.
ـ ایران‌شان بن ابی‌الخیر (1377)، کوش‌نامه، تصحیح جلال متینی، تهران: علمی.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1370)، بهمن‌نامه، تصحیح رحیم عفیفی، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ بلعمی، ابوعلی (1386)، تاریخ بلعمی، تصحیح محمدتقی بهار و محمد پروین گنابادی، تهران: هرمس.
ـ تاریخ سیستان (1381)، تصحیح محمّدتقی بهار، تهران: دنیای کتاب.
ـ جیحونی، مصطفی (1380)، حماسه‌آفرینان شاهنامه، اصفهان: شاهنامه‌پژوهی.
ـ خالقی‌مطلق، جلال (1362 الف)، «شاهنامه و موضوع انسان نخستین»، ایران‌نامه، ش6: 223-228.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1362 ب)، «گردشی در گرشاسپ‌نامه»، ایران‌نامه، ش3: 388-432.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1372 الف)، «ببر بیان»، در: گل رنج‌های کهن، به‌کوشش علی دهباشی، تهران، مرکز: 275-342.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1372 ب)، «معرّفی قطعات الحاقی شاهنامه»، در: گل رنج‌های کهن، تهران، مرکز: 127-170.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1385)، «دانشی به نام شاهنامه‌شناسی»، در: متن‌شناسی شاهنامۀ فردوسی، به‌کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، میراث مکتوب: 51-71.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1386)، «مرداس و ضحّاک»، در: سخن‌های دیرینه، تهران، افکار: 251-252.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1389)، یادداشت‌های شاهنامه، بخش یکم، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـ خطیبی، ابوالفضل (1393)، «گرشاسپ»، در: دانش‌نامۀ زبان و ادب فارسی، جلد پنجم، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی: 477-485.
ـ رستگار فسایی، منصور (1388)، فرهنگ نام‌های شاهنامه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ رستم‌نامه (بی‌تا)، دست‌نویس کتابخانۀ ملک به‌شمارۀ 6424.
ـ سرکاراتی، بهمن (1379)، «سام، نمونه‌ای از یلان سترگ»، در: نخلبند شعرا، مجموعه مقالات کنگرۀ جهانی بزرگداشت خواجوی کرمانی، تدوین و ویرایش احمد امیری خراسانی، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی: 687-692.
ـ ــــــــــــــــــــــــــ (1385)، «بازشناسی بقایای افسانۀ گرشاسب در منظومه‌های حماسی ایران»، در: سایه‌هایشکار شده، تهران، طهوری: 251-286.
ـ سیستانی، ملک‌شاه‌حسین (1389)، احیاء الملوک، به‌اهتمام منوچهر ستوده، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ شاهنامۀ نقّالان (1396)، طومار مرشد عباس زریری اصفهانی، ویرایش جلیل دوستخواه، تهران: ققنوس.
ـ صفا، ذبیح‌الله (1352)، حماسه‎سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
ـ طبری، ابوجعفر محمّد بن جریر (1384)، تاریخ الرسل و الملوک، ترجمۀ صادق نشات، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ طومار شاهنامۀ فردوسی (1381)، به‌کوشش احمد هاشمی و سیّد مصطفی سعیدی، تهران: خوش‌نگار.
ـ طومار نقّالی شاهنامه (1391)، به‌کوشش سجّاد آیدنلو، تهران: به‌نگار.
ـ عطایی (بی‌‌تا)، برزونامۀ‌جدید، دست‌نویس ‌کتابخانۀ ‌پاریس به‌شمارۀ 1189.
ـ فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی‌مطلق (جلد ششم تصحیح محمود امیدسالار، جلد هفتم تصحیح ابوالفضل خطیبی)، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1389)، شاهنامه (نسخۀ سن ژوزف)، به‌کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار و نادر مطّلبی کاشانی، تهران: طلایه.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا الف)، شاهنامه، دست‌نویس کتابخانۀ بریتانیا به‌شمارۀ Or. 1403.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا ب)، شاهنامه، دست‌نویس دانشگاه میشیگان به‌شمارۀ .T 153
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا ج)، شاهنامه، نسخۀ دانشگاه کالیفورنیا، مجموعۀ کارو میناسیان، به‌شمارۀ Mss 743.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا د)، شاهنامه، نسخۀ موزۀ ملی پاریس به‌شمارۀ Suppl. Pers 491
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا ه‍)، شاهنامه، دست‌نویس دانشگاه برلین به‌شمارۀ Ms.or.fol.4251
ـ فرنبغ دادگی (1380)، بندهش، گزارش مهرداد بهار، تهران: توس.
ـ کریستن‌سن، آرتور (1381)، کیانیان، ترجمۀ ذبیح‌الله صفا، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ کزّازی، میرجلال‌الدّین (1392)، نامۀ باستان، ج 1، تهران: سمت.
ـ لطفی‌نیا، حیدر (1388)، حماسه‌های قوم کرد، تهران: سمیرا ـ سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
ـ مجمل التّواریخ والقصص (1383)، تصحیح محمّدتقی بهار، تهران: دنیای کتاب.
ـ مشکین‌نامه (1386)، طومار حسین بابامشکین، به‌اهتمام داوود فتح‌علی‌بیگی، تهران: نمایش.
ـ من و رستم و گرز و افراسیاب (1390)، سیّدحسین میرکاظمی، گرگان: آژینه.
ـ میرخواند (1338)، تاریخ روضة الصّفا، تهران: انتشارات خیام.
ـ نثر نقّالی شاهنامه (1397)، تصحیح رضا غفوری، تهران: آرون.
ـ هینلز، جان راسل (1387)، شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.
ـ یشت‌ها (1377)، تفسیر و تالیف ابراهیم پورداوود، تهران: اساطیر.
- Abdul Muqtadir, (1932), Catalogue of the Persian and Arabic manuscripts of the Oriental Public Library of Bankipore , Calcutta.