معرفی و بررسی نسخه‌های خطی «خلد برینِ» واله اصفهانی و نگاهی به دیدگاه تاریخ‌نگارانۀ او

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری رشته تاریخ ایران اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

خلد برین، تألیف محمد یوسف قزوینی اصفهانی مشهور به واله اصفهانی، یکی از مهم‌ترین تواریخ عمومی نگاشته شده در عصر صفوی است. دسترسی مؤلف به اسناد حکومتی و اطلاع از وقایع سیاسی و آشنایی با بزرگان و امرای این دوره و این نکته که خودِ مؤلف در زمرۀ منشیان و صاحب‌منصبان نیمۀ دوم عصر صفوی بوده، موجب شده تا اثر وی مهم‌ترین تاریخ عمومی این دوره، از مرگ شاه‌عباس اول تا پایان دورۀ صفوی، محسوب شود. به‌رغم این‌که مجلد مربوط به تیموریان و ترکمانان و همچنین عمدۀ بخش‌های مربوط به روضۀ هشتم این کتاب که مربوط به دورۀ صفوی است منتشر شده، با این حال هنوز معرفی و بررسی کامل و مفصلی از تمامی نسخه‌های موجود و محتوا و مختصات آن‌ها صورت نگرفته است. در مقالۀ حاضر کوشش شده تا، با مروری به بینش تاریخ‌نگارانۀ واله اصفهانی، نسخه‌های موجود از خلد برین که در دسترس نگارنده بوده معرفی و بررسی شود و اطلاعات نسخه‌شناختی و خصوصیات هر نسخه مورد مطالعه قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An introduction and review of the MSS of Valeh-e Isfahani’s Khold-e Barin and a look at his historiographical perspective

نویسنده [English]

  • Peng Jin
Department of History, University of Tehran
چکیده [English]

The Khold-e Barin, authored by Mohammad Yusef Qazvini-e Isfahani, better known as Valeh-e Isfahani, is one of the most important general histories written in the Safavid era. The author’s access to the state documents and his knowledge of political events and close acquaintance with the nobility and governors of the time and the fact that he himself was among the secretaries (munshis) and the high-ranking officials of the latter half of the Safavid epoch, all helped make his work the most important general history of the period from the death of Shah Abbas I to the end of the Safavid time.
Even though the volume of this history related to the Timurids and Turkomans, as well as its main portions on the Eighth Rawzeh about the Safavid era have been published, no fully comprehensive presentation and study has been made of all its existing manuscripts, contents, and features.
In the present article, while examining Valeh’s historiographical viewpoint, attempts have been made to introduce and survey the MSS of the Khold-e Barin accessible to this writer and investigate the codicological aspects and characteristics of each manuscript.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Valeh-e Isfahani
  • Khold-e Barin
  • manuscript
  • historiography
  • Safavids
ـ آقابزرگ تهرانی، محمد محسن (1372)، مصنفات شیعه، به تلخیص محمد آصف فکرت، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامى آستان قدس رضوی.
ـ آقابزرگ تهرانى، محمد محسن (1403ق)، الذریعة الی تصانیف الشیعة، 26ج، بیروت: دار الأضواء.
ـ اسکندربیگ منشی (1314ق)، تاریخ عالم‌آرای عباسی، 3ج، تهران: دار الطباعۀ آقا سید مرتضی.
ـ بریگل، یوری (1362)، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ترجمۀ کریم کشاورز، یحیی آرین‌پور، سیروس ایزدی، به تحریر احمد منزوی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ـ تبریزنیا، مجتبی (1381)، معرفی کتاب خلد برین، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 33: 115.
ـ ثواقب، جهانبخش (1380)، تاریخ‌نگاری عصر صفوی و شناخت منابع و مآخذ، شیراز: نوید شیراز.
ـ درایتی، مصطفی (1389)، فهرستوارۀ دست‌نوشت‌های ایران (دنا)، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــ (1390)، فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، تهران: سازمـان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.
ـ صفا، ذبیح‌الله (1369)، تاریخ ادبیات ایران، 5 ج، تهران: فردوس.
ـ صفت‌گل، منصور (1379)، «مقدمه‌ای بر منبع‌شناسی پژوهش در تاریخ تحولات ساختار دینی ایران در عصر صفوی»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 37 و 38: 17-25.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــ (1387)، «تحول و تکامل تاریخ‌نویسی عمومی در ایران عصر صفوی، با تأکید بر خلد برین (سال‌های 1038-1135ه‍.ق)»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش187: 65-85.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــ (1388)، «تاریخ‌نویسی در ایران عصر صفوی (سال‌های 1038-1148ه‍.ق)‍‍؛ مراحل و گونه‌شناسی»، پژوهش‌های علوم تاریخی، دورۀ 1، ش 1: 65-84.
ـ غفاری قزوینی، احمد بن محمد (1343)، تاریخ جهان‌آرا، تهران: کتابفروشی حافظ.
ـ قزوینی، یحیی بن عبداللطیف (1386)، لبّ‌التواریخ، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ـ گلچین معانی، احمد (1363)، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران: کتابخانۀ سنایی.
ـ محدث، میرهاشم، مقدمه واله اصفهانی (1372).
ـ مظفر حسین صبا، مولوی محمد (1343)، تذکرۀ روز روشن،تهران: انتشارات کتابخانۀ رازی.
ـ منزوی، احمد (1348)، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران: مؤسسۀ فرهنگی منطقه‌ای.
ـ منشی قزوینی، بوداق (1378)، جواهر الأخبار، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محسن بهرام‌نژاد، تهران: مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب.
ـ موحد ابطحی، حجت (1418ق)، ریشه‌ها و جلوه‌های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ، اصفهان: دفتر تبلیغات المهدی.
ـ نصرآبادی، میرزا محمدطاهر (1317)، تذکرۀ نصرآبادی، تهران: چاپخانۀ ارمغان.
ـ واله اصفهانی، میرزا محمد یوسف قزوینی اصفهانی (1372)، خلد برین (ایران در روزگار صفویان)، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
 
- Storey.C.A (1935). Persian Literature, A Bio-Bibliographical Survey. London: Luzac & Co.
  
منابع خطی
ـ واله اصفهانی، میرزا محمد یوسف قزوینی اصفهانی، خلد برین [روضۀ اول]، نسخۀ خطی ش14292 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، خلد برین [حدیقه‌های اول، دوم، سوم و چهارم]، نسخۀ خطی ش252 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، کتابت: 1270ق.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،خلد برین [حدیقۀ پنجم از روضۀ هشتم]، نسخۀ خطی ش253 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، کتابت: 1202ق.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، خلد برین [حدیقۀ پنجم از روضۀ هشتم]، نسخۀ خطی ش5691 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، کتابت: قرن 11.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، خلد برین [حدیقۀ پنجم از روضۀ هشتم]، نسخۀ خطی ش2411 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، کتابت: اوایل قرن 12.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، خلد برین [حدیقه‌های ششم و هفتم از روضۀ هشتم]، نسخۀ خطی ش5598 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، کتابت: اول رجب 1233ق.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، خلد برین [روضۀ اول و حدیقه‌های ششم و هفتم روضۀ هشتم]، نسخۀ خطی ش4132 کتابخانۀ ملک، کتابت: 1108 و 1249ق.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، خلد برین [روضۀ چهارم]، نسخۀ خطی ش4133 کتابخانۀ ملک، کتابت: 1104ق.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، خلد برین [روضۀ دوم]، نسخۀ خطی ش4134 کتابخانۀ ملک، کتابت: 1096ق.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، خلد برین [روضۀ اول]، نسخۀ خطی ش588 کتابخانۀ کاخ گلستان، کتابت: دورۀ قاجار (بی‌تا).
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، خلد برین [حدیقه‌های ششم و هفتم از روضۀ هشتم]، نسخۀ خطی ش590 کتابخانۀ کاخ گلستان، کتابت: دورۀ قاجار (بی‌تا).
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، خلد برین [روضۀ پنجم]، نسخۀ خطی ش589 کتابخانۀ کاخ گلستان، کتابت: دورۀ قاجار (بی‌تا).
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، خلد برین [بخشی از حدیقۀ پنجم]، نسخۀ خطی ش17269 کتابخانۀ آستان قدس رضوی، کتابت: 1269ق.