متون موازی الصیدنة ابوریحان بیرونی (منابع بیرونی، آثار بهره‌مند از آن و تحریر فارسی کاسانی)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران

چکیده

اشکالات یگانه دست‌نویس الصیدنة چندان است که آماده‌سازی ویراستی پیراسته‌تر از ویراست عباس زریاب، بی بهره‌گیری از متون موازی ناشدنی است. برای روشن شدن چند و چون کارامدی هر متن موازی در بازسازی مواضع گم شده یا اصلاح متن الصیدنة، باید چند و چون بهره‌گیری بیرونی از آن متن، یا پدیدآور آن متن از الصیدنه، مشخص گردد. در مورد منابع مرتبط به  ابدال ادویه (دارو های جایگزین) و عطرشناسی و در مورد برخی آثار رازی، متن عموماً با تغییری اندک در الصیدنة نقل شده‌است؛ پس متن چنین آثاری نیز به عین عبارت در تصحیح و تکمیل الصیدنة سودمند خواهد بود. آثاری ادبی چون کتاب النبات ابوحنیفۀ دینوری، به دلیل تلخیص بسیار آن‌ها توسط بیرونی، تنها از نظر محتوا یا صورت درست برخی واژه‌ها می‌تواند به کار آید. در بهره‌گیری از تحریر فارسی کاسانی، به دلیل تصرفات پرشمار او در اصل الصیدنة، باید احتیاط کرد. نقل قول‌های واژه‌به‌واژۀ پرشمار کازرونی از الصیدنة در شرح کتاب دوم القانون بسیار سودمند است. البته، برخی اشکالات الصیدنة نیز نه به اصل کتاب بلکه به تصرف کاتبان مربوط بوده‌است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Parallel texts to Abu Reyhān-e Birūnī’s al-Ṣaydanah (Its Sources, the works benefiting from it and Kāsānī’s Persian redaction)

نویسنده [English]

  • Younes Karamati
University of Tehran Institute for the History of Science
چکیده [English]

The problems of the al-Ṣaydanah’s unique Manuscript are so numerous that it is impossible, without drawing on its parallel texts, to prepare a better version than the existing one redacted by Abbās Zaryāb. To clarify how efficient the parallel texts are each in restoring the lost spots or emending the original text of al-Ṣaydanah, it must be determined how Bīrūnī has made use of it or how the author of the text has quoted al-Ṣaydanah. With respect to the works related to the substitute drugs and perfumery and in the case of some of Rāzī’s works, the source text has been quoted in the al-Ṣaydanah, generally with little alteration. Therefore, the exact phrases of those very texts will be useful in correcting and completing the al-Ṣaydanah. Such literary texts as Abū Ḥanīfah Dīnawarī’s Kitāb al-Nabāt, can be of some use only in respect of their contents or the correct recording of some of the words, because of their being considerably summarized.
Due to his numerous alterations of the original, caution must be exercised when utilizing Kāsānī’s Persian redaction. Kāzirūnī’s recurrent references to the al-Ṣaydanah in his commentary on the second book of the Al-Qānūn are exceedingly helpful. Further, some of the al-Ṣaydanah’s problems are not related to the unwarranted changes by scribes but to its autograph.

کلیدواژه‌ها [English]

  • abdāl al-adwīyah
  • Rāzī
  • Paul of Aegina
  • Ibn Masawaih
  • Abū Zaid Arrajānī
  • Abū al-Abbās Khoshshakī
  • Badīgūris
  • Mohammad b. Hasan al-Khāzin
  • Abū Hanīfeh Dīnawarī
  • Sadīd al-Dīn Kāzirūnī
  • Galen
ـ ابن‌بیطار، ابومحمد عبدالله بن احمد بن محمد (۱۲۹۱). الجامع لمفردات. بولاق.
‏ـ ابن‌جزار، ابوجعفر احمد (۱۹۸۵). الاعتماد فی الادویة المفردة، چاپ تصویری دست‌نویس 3564 ایاصوفیا کتابخانۀ سلیمانیه. ویراستار: فؤاد سزگین. فرانکفورت: معهد تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة.
‏ـ ابن‌جزله، یحیى بن عیسى (۱۴۳۱). منهاج البیان فی ما یستعمله الانسان. قاهره: جامعة الدول العربیة.
‏ـ ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (۱۲۹۴). القانون فی الطب. بولاق.
‏ـ ابن‌ماسویه، یوحنا (۱۹۳۶) Sbath.
ـ ‏ابوحنیفه دینوری، احمد بن داود (۱۹۷۴). کتاب النبات. ویراستار: برنهارد لوین. ویسبادن: فرانتس اشتاینر.
‏ـ ابومنصور موفق هروی (۱۳۴۶). الابنیة عن حقائق الادویة. ویراستار: احمد بهمنیار. تهران: دانشگاه تهران.
ـ بدیغورس (1392). ابدال الادویة المفردة والاشجار والصموغ والطین (مندرج در کرامتی، 1392ب).
‏ـ بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (۱۳۷۰). الصیدنة فی الطب. ویراستار: عباس زریاب. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـ ــــــــــــــ (1383). الصیدنة فی الطب (داروشناسی در پزشکی). مترجم: باقر مظفرزاده. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ ـــــــــــــ . الصیدنة فی الطب. دست‌نویس ش149 قورشونلو (بورسا).
ـ حاجی زین‌العطار شیرازی، علی بن حسین. اختیارات بدیعی، دست‌نویس‌های ش1999 شهیدعلی و ش3499 دیوان هند.
ـ ـــــــــــــ . مفتاح الخزائن. دست‌نویس Marsh 491 کتابخانۀ بادلیان آکسفورد.
‏ـ دیوسقوریدس (۱۹۵۲). هیولی الطب فی الحشائش و السموم. مترجمان: اصطفن بن بسیل و حنین بن اسحاق. تطوان: دار الطباعة المغربیة.
ـ ـــــــــــــ . هیولی الطب فی الحشائش و السموم. تحریر ابوعبدالله ناتلی، دست‌نویس
Or. 289 لایدن.
‏ـ رازی، محمد بن زکریا (۱۹۵۵). الحاوی (ویرایش 1). دائرةالمعارف العثمانیة.
ـ ـــــــــــــ (1392). ابدال الادویة (مندرج در کرامتی، 1392ب).
ـ ـــــــــــــ . ابدال الادویة. دست‌نویس‌های ش3725 آیاصوفیا، 883 سلیم‌آغا، 460 مشکوة (کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران)، Marciana Or 157-999، و نیز، 1538 و 2824 مجلس شورای اسلامی.
‏ـ زریاب، عباس. مقدمه بیرونی (1370).
‏ـ قوسی، محسن و یونس کرامتی (۱۳۹۹). «عطرهای مرکب در جواهر الطیب المفردة: بازشناسی عطرنامۀ منسوب به ابن‌ماسویه و محتوای آن». آینه میراث، ش66: 251-268.
ـ کازرونی، سدیدالدین. شرح کتاب دوم القانون ابن‌سینا (شرح سدیدی). دست‌نویس ش8331 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
ـ کاسانی، ابوبکر بن علی بن عثمان. تحریر فارسی صیدنه. دست‌نویس‌های ش1789 مغنیسا، 6616 مجلس شورای اسلامی، 5351 کتابخانۀ عمومی فرهنگ اصفهان، دهخدا (بدون شماره) وOr. 5849  موزۀ بریتانیا.
‏ـ کرامتی، یونس (۱۳۹۲ الف‌). «جایگاه رسالۀ ابدال الأدویۀ رازی در سنت داروشناسی و داروسازی دورۀ اسلامی». تاریخ علم، ش14: 75‏-121.
‏ـ ـــــــــــــ (۱۳۹۲ب‌). جایگزینی (اِبدال) داروهای ساده (ادویۀ مفرده) در سنت داروشناسی/ داروسازی دورۀ اسلامی (تا سدۀ هفتم هجری) و بررسی آنها با توجه به پژوهش‌های نوین. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
‏ـ ـــــــــــــ (۱۳۹9). «مفتاح الخزائن حاجی زین‌العطار شیرازی: شناسایی منابع، تبارشناسی دست‌نویس‌ها و ارتباط آن با اختیارات بدیعی». تاریخ علم، ش 29: 521‏-565، (21 دسامبر 2020).
‏ـ کرامتی، یونس و محسن قوسی (۱۳۹۴). «در باب انتساب و عنوان رساله‌ای عربی دربارۀ عطرها از سدۀ چهارم هجری». تاریخ علم، ش19: 189-211.
‏ـ کریموف، عبیدالله اسرائیلویچ. مقدمه بیرونی (1383).
- Forskal, Petrus. (1775). Flora Ægyptiaco-Arabica sive Descriptiones Plantarum quas per Aegyptum Inferiorem et Arabiam Felicem. (C. Niebuhr, ed.). Molleri.
- Paulus Aegineta. (1844). The seven books of Paulus AEgineta: translated from the Greek: with a commentary embracing a complete view of the knowledge possessed by the Greeks, Romans, and Arabians on all subjects connected with medicine and surgery. (F. Adams, tran.). London : Printed for the Sydenham Society.
- Sbath, Paul. (1936). “کتاب جواهر الطیب المفردة Traité sur les substances simples aromatiques par Yohanna ben Massawaïh, grand savant et célèbre médecin chrétien décédé en 857”. Bulletin de l’Institut d’Égypte, 19(1): 5-27.