یک عهدنامه، چند متن متفاوت؛ بررسی انتقادی متنِ عهدنامۀ اول ارزنةالروم

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه فرهنگیان

چکیده

جنگ‌های دو سالۀ ایران و عثمانی (1236-1238ق) با امضای عهدنامۀ اول ارزنةالروم به پایان رسید. متن عهدنامه، به دو زبانِ ترکی و فارسی، دارای تفاوت­‌هایی است و در نسخه­‌های مختلف فارسی آن نیز اختلاف‌­هایی به چشم می‌خورد. هنوز متنی پیراسته و عاری از ابهام از این معاهده در دسترس نیست. جهانگیر قائم‌مقامی با انتشار مقاله‌­ای کوشید متنی منقّح از این عهدنامه به دست دهد، اما کار او ناقص و نارساست. او در بررسی خود متن ترکی عهدنامه را ندیده است و برخی از نسخه‌های متن عهدنامه در زمان او هنوز منتشر نشده و در دسترس او نبوده است.
در مقالۀ حاضر، نخست چند تحریر مهم و مختلفِ عهدنامه معرفی، و سپس مادۀ اول عهدنامه که حاوی نکات کلیدی است، نقد و بررسی شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

One Treaty with several different texts: A Critical review of the text of the First Treaty of Erzurum

نویسنده [English]

  • Nasrollah Salehi
Associate Professor in Farhangian University
چکیده [English]

The two-year war between Iran and the Ottomans (1821-23) ended with the signing of the First Treaty of Erzurum. The Turkish text of the treaty differs in some places from its Persian version. There also exist several different versions of the text in Persian. An edited text is not yet available. In a published article, Qāem Maqāmi tried to present an emended text of the treaty. His work is incomplete though. In his review, Qāem Maqāmi did not see the Turkish text of the treaty itself. Certain renditions of the text of the treaty had not been published yet at the time and were not accessible to him.
In the present article, first, several important but different editions of the treaty are introduced, and then the first Article of the treaty, containing several key points, is examined.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iran
  • Ottoman
  • first Treaty of Erzurum
  • historical treaties
  • diplomatic documents
ـ آدمیت، فریدون (1397). روابط دیپلماتیک ایران با انگلستان، عثمانی و روسیه 1815-1830. ترجمۀ علیرضا پلاسیّد. تهران: گستره.
ـ اسناد وزارت امور خارجۀ ایران، پروندۀ 53: نامۀ (طومار) سلطان محمود به فتحعلی­شاه.
ـ اعتضادالسلطنه، علیقلی‌میرزا (1370). اکسیر التواریخ (تاریخ قاجاریه از آغاز تا 1259ق). به اهتمام جمشید کیانفر. تهران: ویسمن.
ـ امین‌پور، صالح (1394). جنگ و دیپلماسی بر سر تقسیم کردستان. تهران: احسان.
ـ بهرامی، روح‌الله و پرستو مظفری (1389). «روابط حکام اردلان، امارت بابان و مناسبات ایران و امپراتوری عثمانی در عهد قاجار (1212-1266ق)». فصلنامۀ روابط خارجی، س 12، ش 45: 1-24.
ـ پارسادوست، منوچهر (1370). ریشه­های تاریخی اختلافات ایران و عراق. تهران: شرکت سهامی انتشار.
ـ پیرنیا، حسین (مؤتمن­‌الملک) (1326ق). مجموعۀ معاهدات دولت علیّۀ ایران با دول خارجه. طهران: مطبعۀ فاروس.
ـ تیموری، ابراهیم (1384). دو سال آخر: یادداشت­های روزانۀ سر جان کمبل نمایندۀ انگلیس در دربار ایران سال­های 34-1833 (دو سال آخر سلطنت فتحعلی­شاه). تهران: دانشگاه تهران.
ـ جعفری ولدانی، اصغر (1370). بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی وزارت امور خارجه.
ـ جودت، احمد (1274-1301ق). تاریخ جودت. درِ سعادت [استانبول]: مطبعۀ عثمانیّه.
ـ حکمت، محمدعلی (1390). «رموز دیپلماسی در نامۀ عباس‌میرزا به محمدعلی آشتیانی». در: گوشه­هایی از تاریخ دیپلماسی ایران. به کوشش امیر سعیدالهی. تهران: انتشارات وزارت امور خارجه.
ـ خاوری شیرازی، فضل‌الله بن عبدالنبی (1380). تاریخ ذوالقرنین. تصحیح و تحقیق ناصر افشارفر. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ دانشنامۀ جهان اسلام (1393). «بابان». تألیفِ هیئت تحریریه، ج1. زیر نظر غلامعلی حداد عادل. تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
ـ دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه. با نظارت دکتر محمّد معین و سیّد جعفر شهیدی. تهران: دانشگاه تهران.
ـ زرگری‌نژاد، غلامحسین (1389). حاشیه مفتون دنبلی.
ـ سامی، شمس­الدین (1317ق). قاموس ترکی. درِ سعادت [استانبول]: اقدام مطبعه­سی.
ـ سپهر، محمدتقی لسان‌الملک (1353). ناسخ التواریخ (سلاطین قاجاریه). تصحیح محمدباقر بهبودی. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
ـ ـــــــــــــ (1390). ناسخ التواریخ: تاریخ قاجاریه. به اهتمام جمشید کیانفر. تهران: اساطیر.
ـ قائم‌مقام فراهانی (1366). منشآت قائم‌مقام فراهانی. به کوشش سید بدرالدین یغمائی. تهران: شرق.
ـ قائم‌مقامی، جهانگیر (1348). «توضیح دربارۀ یک نامۀ تاریخی». در: یکصد و پنجاه سند تاریخی (از جلایریان تا پهلوی). تهران: چاپخانۀ ارتش شاهنشاهی.
ـ ـــــــــــــ (1352). «متن دیگری از معاهدۀ اول ارزن‌الروم (به خط و انشاء قائم‌مقام)». بررسی­های تاریخی، س 8، ش 5 (پیاپی: 48): 13-56.
ـ گزیدۀ اسناد سیاسی ایران و عثمانی (1369). تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه.
ـ معاهدات مجموعه‌سی (1297ق). ج3، [اسلامبول:] جریده عسکریه مطبعه‌سی. دسترسی در:
https://www.loc.gov/resource/amedhamid2.437030409/?sp=3
ـ معین، محمد (1363). فرهنگ معین. تهران: امیرکبیر.
ـ مفتون دنبلی، عبدالرزاق (1389). مآثر سلطانیه (تاریخ جنگهای اول ایران و روس). تصحیح و تحشیۀ غلامحسین زرگری‌نژاد. تهران: روزنامۀ ایران.
ـ میرزاصالح، غلامحسین (به اهتمام) (1365). اسناد رسمی در روابط سیاسی ایران با انگلیس و روس و عثمانی. تهران: نشر تاریخ ایران.
ـ نصرالله، محمد (بین باشی)، محمد رشدی (قول آغاسی) و محمد اشرف (ملازم) (1395). اطلس عثمانی اوایل سدۀ بیستم. به کوشش رحمی تکین و یاشار باش. ترجمه از ترکی استانبولی (و تطبیق با متن عثمانی): نصرالله صالحی و علی کاتبی. تهران: پژوهشکدۀ تاریخ اسلام.
ـ نصیری، محمدرضا (1366-1368). اسناد و مکاتبات تاریخی ایران (قاجاریه)، ج 1 و 2. تهران: کیهان.
ـ نفیسی، سعید (1383). تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورۀ معاصر. تهران: اهورا.
ـ وحید مازندرانی، غلامعلی (1350). مجموعۀ عهدنامه­های تاریخی ایران از عهد هخامنشی تا عصر پهلوی. تهران: وزارت امور خارجه.
ـ هدایت، رضاقلی‌خان (1380). تاریخ روضة الصفا ناصری. تصحیح و تحشیۀ جمشید کیان‌فر، ج 9. تهران: اساطیر.
 
منابع خطی
ـ تحقیقات سرحدی (مجموعه). نسخۀ ش 2775 کتابخانۀ مجلس.
ـ سواد عهدنامه [ها]. نسخۀ ش 15397 کتابخانۀ مجلس.
ـ عهدنامۀ قائم‌مقام­الملک فراهانی. نسخۀ ش 16784 مجلس سنا.
ـ فهرست عهدنامه­ها ... . نسخۀ ش 158 کتابخانۀ ملی.
ـ فهرست عهدنامه­ها. نسخۀ ش 1138-5 کتابخانۀ ملی.
- Soofizadeh, Abdolvahid. (2013). “I. ve II. Erzurum Antlaşmalarının siyasi açıdan değerlendirilmesi”. Tarih Araştırmaları Dergisi, 32 (54): 183-194.
- Redhouse, James (1999). Türkçe/Osmanlıca-İngilizce Sözlük. İstanbul: Sev Matbaacılık.
- URL 1: http://lugatim.com
- URL 2: https://www.almaany.com