نگاهی تازه به واژۀ «گلگشت»

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی- دانشگاه شهید باهنر کرمان-

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

چکیده

فرهنگ‌های فارسی و شروح حافظ برای واژۀ گلگشت معانی‌ای برشمرده‌اند که متون کهن آن‌ها را تأیید نمی‌کند. نگارندگان در نوشتار حاضر با بررسی شواهد گوناگون نشان خواهند داد که واژۀ گلگشت به معنی «گردش، تماشا، سیر، تفرج» است. بر این اساس، اولاً جزء نخست این واژه ربطی به گُل، چه به معنی حقیقی («وَرد، گل سرخ، رُز») و چه به معانی مجازی («خوشایند»، «عظیم» و ...)، ندارد و ثانیاً گلگشت در ترکیب گلگشت مصلا به معنی اسم مکان نیست بلکه معنی مکانی صرفاً از مصلا استنباط می‌شود. در بخش دوم مقاله، بر اساس شواهد گویشی و با استناد به برخی تحولات تاریخی زبان‌های ایرانی، ریشۀ جدیدی برای جزء نخست این واژه پیشنهاد شده‌است. به نظر نگارندگان گل در گلگشت گونه‌ای از گَرد (بن مضارع گشتن) است و گلگشت در اصل *گردوگشت بوده‌ و ساختاری مشابه گیروگرفت و امثال آن دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A look at the word “golgasht”

نویسندگان [English]

  • Ali Jahanshahi Afshar 1
  • , Manouchehr Forouzandeh 2
1 Department of Persian Language and Literature Faculty of Literature and Humanities Kerman Shahid Bahonar University, Kerman
2 .PhD student in Persian language and literature, University of Tehran
چکیده [English]

Persian dictionaries and commentaries on Hafiz have enumerated some definitions of the expression “golgasht” that are not confirmed by old classical texts. In the present article, based on various indications, the authors will demonstrate that the word golgasht signifies “outing”, “recreation”, “sightseeing” and “rambling”. Thus, firstly, the initial segment of the word has nothing to do with “gol” weather in its literal meaning (flower, rose) or in its figurative sense (“pleasant”, “great” etc.). Secondly, golgasht in the compound “golgasht-e Mosalla” is not a place name but simply refers to a specific part of the “Mosallā”.
In the second part of the article, by citing a number of dialectal instances, and based on certain historical changes in the Iranian languages, a new root for this expression is proposed.  In the authors’ opinion, the segment “gol” in golgasht is a variant of gard (the mozare’ base of “gashtan”) and that golgasht has originally been “gard o gasht” having a structure similar to such compounds as “gir o gereft”.

کلیدواژه‌ها [English]

  • golgasht
  • Hafiz
  • dialectology
  • etymology
  • lexicography
ـ اخوان ثالث، مهدی (1360). از این اوستا. چ5، تهران: مروارید.
ـ ـــــــــــــ (1390). سه کتاب (در حیاط کوچک پاییز در زندان، زندگی می‌گوید اما باز باید زیست، دوزخ اما سرد). چ15، تهران: زمستان.
ـ ازرقی، ابوبکر بن اسماعیل (1398). دیوان ازرقی هروی. تحقیق و تصحیح مسعود راستی‌پور و محمدتقی خلوصی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ استعلامی، محمد (1383). درس حافظ، 2ج. چ2، تهران: سخن.
ـ اسلامی ندوشن، محمدعلی (1367). «دنبالۀ حکایت حافظ». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش105-108: 100-120.
ـ ـــــــــــــ (1388). تأمل در حافظ. چ2، تهران: یزدان.
ـ اشتری، بهرام (1385). این راه بی‌نهایت، 2ج. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـ اشرف‌زاده، رضا (1379). راز خلوتیان: شرح گزیدۀ غزلیات حافظ شیرازی. مشهد: کلهر.
ـ اعتصامی، پروین (1381). دیوان اشعار پروین اعتصامی. با مقدمۀ ملک‌الشعرای بهار، به کوشش حسن احمدی گیوی. چ6، تهران: قطره.
ـ امیرخسرو، خسرو بن محمود (1361). دیوان کامل امیرخسرو دهلوی. به کوشش م. درویش. چ2، تهران: جاویدان.
ـ امیرشاهی، آق‌ملک بن جمال‌الدین (1348). دیوان امیرشاهی سبزواری. تصحیح سعید حمیدیان. تهران: ابن‌سینا.
ـ امیری، منوچهر (1363). «دربارۀ بیست بیت از دیوان حافظ خانلری». آینده، س10، ش10-11: 643-650.
ـ انوری، حسن (1379). صدای سخن عشق: گزیدۀ غزلیات حافظ. چ5، تهران: سخن.
ـ ـــــــــــــ [سرپرست] (1381). فرهنگ بزرگ سخن، 8ج. تهران: سخن.
ـ اوحدی، رکن‌الدین (1340). کلیات اوحدی اصفهانی معروف به مراغی. به کوشش سعید نفیسی. تهران: امیرکبیر.
ـ باباطاهر (1311). دیوان کامل بی‌نظیر باباطاهر عریان همدانی. چ2، تهران: ارمغان.
ـ برزگرخالقی، محمدرضا (1389). شاخ نبات حافظ. چ5، تهران: زوار.
ـ برومند سعید، جواد (1382). دگرگونی‌های آوایی واژگان در زبان فارسی، ج3. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.
ـ برهان، محمدحسین بن خلف (1342). برهان قاطع، 5ج. به اهتمام محمد معین. تهران: ابن‌سینا.
ـ بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق (1387). کلیات میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی، 4ج. براساس نسخۀ مصحح خال‌محمد خسته و خلیل‌الله خلیلی، به کوشش فرید مرادی. تهران: زوار.
ـ پورمختار، محسن و منوچهر فروزنده فرد (1396). «همچو گلبرگ طری بودِ وجود تو لطیف: پیشنهاد خوانشی نو برای بیتی از حافظ بر پایۀ شواهد گویشی». شعرپژوهی (بوستان ادب)، س۹، ش۴ (پیاپی: ۳۴): 39-56.
ـ ثغری، عماد بن محمد (1385). طوطی‌نامه (جواهر الاسمار). به اهتمام شمس‌الدین آل احمد. چ2، تهران: فردوس.
ـ جامی، عبدالرحمن بن احمد (بی‌تا). دیوان کامل جامی. به کوشش هاشم رضی. تهران: پیروز.
ـ جلالی، علی و منوچهر فروزنده فرد (١٣٩٧). «ملاحظات ویرایش متون کهن با توجه به هنرسازه‌ای بدیعی». فنون ادبی، س١٠، ش٣ (پیاپی: ٢٤): ٩٧-١١٤.
ـ جلالیان، عبدالحسین (1379). شرح جلالی بر حافظ، 4ج. تهران: یزدان.
ـ حافظ، شمس‌الدین محمد (1306). دیوان خواجه حافظ شیرازی. به اهتمام سید عبدالرحیم خلخالی. تهران: کاوه.
ـ ـــــــــــــ (1318). دیوان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی. به کوشش ح. پژمان. تهران: علمی.
ـ ـــــــــــــ (1336). حافظ شیراز. به کوشش ا. بامداد (احمد شاملو). تهران: نیل.
ـ ـــــــــــــ (1341). دیوان حافظ. ویراستۀ هاشم رضی. تهران: کاوه.
ـ ـــــــــــــ (1348). دیوان کهنۀ حافظ. به کوشش ایرج افشار. تهران: فرهنگ ایران‌زمین.
ـ ـــــــــــــ (1363). دیوان حافظ براساس سه نسخۀ کامل کهن. تصحیح اکبر بهروز و رشید عیوضی. چ2، تهران: امیرکبیر.
ـ ـــــــــــــ (1368). دیوان مولانا شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی. به اهتمام یحیی قریب. چ4، تهران: صفی‌علی‌شاه.
ـ ـــــــــــــ (1373). دیوان حافظ براساس نسخۀ خلخالی. تصحیح بهاءالدین خرمشاهی. تهران: نیلوفر.
ـ ـــــــــــــ (1375). دیوان حافظ. به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، 2ج. چ3، تهران: خوارزمی.
ـ ـــــــــــــ (1378). حافظ به سعی سایه [به کوشش امیرهوشنگ ابتهاج]. چ7، تهران: کارنامه.
ـ ـــــــــــــ (1379). دیوان غزلیات مولانا شمس‌الدین محمد خواجه حافظ شیرازی با معنی واژه‌ها و شرح ابیات. به کوشش خلیل خطیب‌رهبر. چ27، تهران: صفی‌علی‌شاه.
ـ ـــــــــــــ (1381). دیوان حافظ. به تصحیح محمد قدسی، به کوشش حسن ذوالفقاری و ابوالفضل علی‌محمدی. تهران: چشمه.
ـ ـــــــــــــ (1385). دیوان حافظ براساس نُه نسخۀ کامل کهن. تدوین و تصحیح رشید عیوضی. چ2، تهران: امیرکبیر.
ـ ـــــــــــــ (1386). دیوان خواجه حافظ شیرازی. به اهتمام ابوالقاسم انجوی شیرازی. تهران: بدرقۀ جاویدان.
ـ ـــــــــــــ (1387). دیوان حافظ براساس نسخه‌های خطی سدۀ نهم. تدوین سلیم نیساری. چ2، تهران: سخن.
ـ ـــــــــــــ (1388). دیوان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی. به اهتمام محمدرضا جلالی نائینی و نذیر احمد. چ10، تهران: امیرکبیر.
ـ ـــــــــــــ (1389). دیوان حافظ. به کوشش سید محمد راستگو. تهران: نشر نی.
ـ ـــــــــــــ (1390). دیوان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. چ10، تهران: زوار.
ـ ـــــــــــــ (1391). حافظ: تصحیح تازه‌ای از نسخۀ 827 ه‍.ق. (خلخالی). به کوشش بهرام اشتری. چ2، تهران: آگه.
ـ ـــــــــــــ (1396). دیوان حافظ. قرائت‌گزینی انتقادی به کوشش بهاءالدین خرمشاهی و هاشم جاوید. چ3، تهران: فرزان روز.
ـ حزین، محمدعلی بن ابی‌طالب (1362). دیوان حزین لاهیجی. به کوشش بیژن ترقی. چ2، تهران: خیام.
ـ حسن‌دوست، محمد (1389). فرهنگ تطبیقی ـ موضوعی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو، 2ج. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ ـــــــــــــ (1393). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، 5ج. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ حمیدیان، سعید (1392). شرح شوق، 5ج. تهران، قطره.
ـ خرمشاهی، بهاءالدین (1389). حافظ‌نامه، 2ج. چ19، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه. زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی. تهران: دانشگاه تهران و روزنه.
ـ ذوالنور، رحیم (1362). در جستجوی حافظ، 2ج. تهران: زوار.
ـ رستگار فسایی، منصور (1394). شرح تحقیقی دیوان خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، 6ج. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ رضی‌الدین آرتیمانی (1373). دیوان رضی‌الدین آرتیمانی. به کوشش احمد کرمی. تهران: انتشارات ما.
ـ رواقی، علی؛ با همکاری مریم میرشمسی (1381). ذیل فرهنگ‌های فارسی. تهران: هرمس.
ـ ریاحی، محمدامین (1368). گلگشت در شعر و اندیشۀ حافظ. تهران: علمی.
ـ سودی، محمد (1390). شرح سودی بر حافظ. ترجمۀ عصمت ستارزاده، 4ج. تهران: نگارستان کتاب.
ـ شفیعی کدکنی، محمدرضا (1374). مفلس کیمیافروش: نقد و تحلیل شعر انوری، چ2. تهران: سخن.
ـ شهریار، محمدحسین (1382). دیوان شهریار، 2ج. تهران: زرین و نگاه.
ـ صائب، محمدعلی (1364-1370). دیوان صائب تبریزی. به کوشش محمد قهرمان، 6ج. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ عارف قزوینی، ابوالقاسم (1303). دیوان میرزا ابوالقاسم عارف قزوینی. برلین: مشرقی.
ـ عرفی شیرازی، جمال‌الدین محمد (1378). کلیات عرفی شیرازی، 2ج. به کوشش محمد ولی‌الحق انصاری. تهران: دانشگاه تهران.
ـ فرزاد، مسعود (1347). جامع نسخ حافظ. شیراز: دانشگاه پهلوی.
ـ ـــــــــــــ (1349). حافظ: صحت کلمات و اصالت غزل‌ها، 2ج. شیراز: دانشگاه پهلوی.
ـ فروزنده فرد، منوچهر (1399(. «کجا بودنی بود و شد کار بود (تأملی در خوانش و معنای بیتی از گشتاسپ‌نامۀ دقیقی)». فصلنامۀ قلم (کرمانشاه). ش١4: ١٢-١٨.
ـ فروغی، عباس بن موسی (1336). دیوان کامل فروغی بسطامی. به کوشش حسین نخعی. تهران، امیرکبیر.
ـ فره‌وشی، بهرام (1390). فرهنگ زبان پهلوی. چ6، تهران: دانشگاه تهران.
ـ قیصری، ابراهیم (1393). یک نکته ازین معنی: شرح قیصری بر غزل‌های حافظ، 2ج. تهران: جامی.
ـ کزازی، میرجلال‌الدین (1389). دیر مغان: گزارش بیست غزل حافظ برپایۀ زیباشناسی و باورشناسی. چ2، تهران: قطره.
ـ گرامی، بهرام (1397). «گلگشت». در: دانشنامۀ حافظ و حافظ‌پژوهی. به کوشش بهاءالدین خرمشاهی. تهران، الماس پارسیان: 4/2091.
ـ مجتبایی، فتح‌الله (1386). شرح شکن زلف. تهران: سخن.
ـ مصفی، ابوالفضل (1369). فرهنگ ده‌هزار واژه از دیوان حافظ، 2ج. تهران: پاژنگ.
ـ مقربی، مصطفی (1370). «یک نام‌آوای فارسی». در: یکی قطره باران: جشن‌نامۀ استاد دکتر عباس زریاب خویی. به کوشش احمد تفضلی. تهران، نشر نو: 593-603.
ـ مکنزی، دیوید نیل (1373). فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمۀ مهشید میرفخرایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ منصوری، یدالله (1384). بررسی ریشه‌شناختی فعل‌های زبان پهلوی (فارسی میانۀ زردشتی). تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد (1378). کلیات شمس یا دیوان کبیر، 10ج. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ4، تهران: امیرکبیر.
ـ ـــــــــــــ (1396). مثنوی معنوی، 2ج. به تصحیح و مقدمۀ محمدعلی موحد. تهران: هرمس و فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ نخشبی، ضیاءالدین (1372). طوطی‌نامه. به تصحیح و تعلیقات فتح‌الله مجتبایی و غلامعلی آریا. تهران: منوچهری.
ـ وحشی بافقی، کمال‌الدین (1392). دیوان وحشی بافقی. با مقدمۀ سعید نفیسی. تهران: ثالث.
ـ هاتف اصفهانی، احمد (1362). کلیات دیوان هاتف اصفهانی. به کوشش محمد عباسی. تهران: فخر رازی.
ـ هروی، حسینعلی؛ با همکاری زهرا شادمان (1367). شرح غزل‌های حافظ، 4ج. تهران: نشر نو.
ـ هلالی جغتایی، بدرالدین (1368). دیوان هلالی جغتایی. به کوشش سعید نفیسی. تهران: سنایی.
- Cheung, Johnny (2007). Etymological Dictionary of the Iranian Verb. Leiden: Brill.

منابع دیجیتال
ـ پیکرۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، زیر نظر دکتر علی‌اشرف صادقی.
ـ نرم‌افزار دُرج 4.