کلمات مختوم به «- ای» و «- وی» در متون قدیم فارسی؛ تمرینی در فنّ تلفّظ‌ شناسی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب

چکیده

در این مقاله کوشش شده‌است تا با بررسی برخی جنبه‌های اجتماعی و اقتصادی شعر فارسی، به‌ویژه شیوه‌های امرار معاش شعرا و چگونگی ارتباط آنها با دربارها و دیگر مراکز ثروت و قدرت، برخی عوامل ایجاد سنن شعری و معیارسازی متون رسمی مشخص شود. در این بررسی معلوم خواهد شد که برخی کاربردهای شعرا نه تابع زبان طبیعی ایشان، که پیرو سنن شعری و معیارهای زبان رسمی بوده‌است و از این روی در همۀ موارد نمی‌توان از کاربردهای ایشان دربارۀ زبان طبیعی خودشان و روزگارشان نتیجه‌گیری کرد. با مطالعۀ موردی دربارۀ کلمۀ «روی/ رو» روشن می‌شود که کدام صورت/ صورت‌های آن در شعر سده‌های چهارم و پنجم هجری رواج داشته‌است؛ اما مقصود اصلی به دست دادن قواعد و معیارهایی قابل تعمیم به دیگر پژوهش‌ها در تاریخ زبان فارسی و تحوّلات واژگانی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Words ending in -āy and -ūy in Persian old texts; Some practice in the techniques of pronunciation

نویسنده [English]

  • Masoud Rastipoor
The Written Heritage Research Institute
چکیده [English]

By examining some of the socio-economical aspects of Persian poetry – especially the ways poets made a living and connected themselves to royal courts- attempt has been made in this article to identify some of the factors in creating poetical practice and criteria for official texts. It will be shown that certain uses made by poets did not follow their own natural language but conformed to the poetical norms and the standards of the official language of the time. Therefore, not in all cases can one determine the normal language of theirs and their time according to their uses in poetry.
By examining individual cases of the application of the lexical item rūy/ rū, it will become clear which form/s of this item prevailed in the 4th-5th H/10-11 centuries. However, the main aim is to present rules and criteria that could be generalized to apply to other studies about the history of Persian language and its lexical changes.

کلیدواژه‌ها [English]

  • history of Persian language
  • economy of Persian poetry
  • poetical practice
  • court poetry
  • poetry criticism
  • standard language
  • text correcting
  • popular poetry
ـ ازرقی هروی (1398). دیوان. تحقیق و تصحیح مسعود راستی‌پور و محمّدتقی خلوصی. تهران: کتابخانۀ مجلس.
ـ امیدسالار، محمود (1388). مقدمه ربیع.
ـ دولتشاه سمرقندی (1382). تذکرة الشعرا. به‌اهتمام ادوارد براون. تهران: اساطیر.
ـ راستی‌پور، مسعود (1397). «کسرۀ بدل از یای نکره، یک ویژگی گویشی-رسم‌الخطّی». آینۀ میراث، پیاپی 63: 97-128.
ـ ــــــــــــــ (1398). مقدمه ازرقی هروی.
ـ ربیع (1388). علی‌نامه. نسخه‌برگردان نسخۀ شمارۀ 2562 کتابخانۀ قونیه. با مقدّمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، محمود امیدسالار.
ـ زنجانی، برات (1373). مقدمه میسری.
ـ سنائی غزنوی (1359). حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة. به‌تصحیح محمّدتقی مدرّس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.
ـ شاپوران، علی (1399). «"تلفّظ در شعر کهن فارسی": سرمشق بایدها و نبایدهای پژوهش (1)». گزارش میراث، ش86-87 (بهار-تابستان 1398): 76-104.
ـ شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1388). مقدمه ربیع.
ـ صفا، ذبیح‌الله (1362). مقدمه عیّوقی.
ـ عیدگاه طرقبه‌ای، وحید (1399). تلفّظ در شعر کهن فارسی، بهره‌گیری از شعر در شناخت تلفّظ‌های دیرین. تهران: موقوفات دکتر محمود افشار- سخن.
ـ ــــــــــــــ (1400-الف). «زان رو». آینۀ پژوهش، ش192 (بهمن و اسفند): 289.
ـ ــــــــــــــ (1400-ب). «لقای و جزای». آینۀ پژوهش، ش192 (بهمن و اسفند): 287-288.
ـ عیّوقی. ورقه و گلشاه. دستنویس شمارۀ 841 کتابخانۀ خزینه، موزۀ طوپقاپو سرای. بی‌تا. بی‌کا (عکس محفوظ در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، به شمارۀ 14925).
ـ ــــــــــــــ (1362). ورقه و گلشاه. به‌اهتمام ذبیح‌الله صفا. تهران: فردوس.
ـ مسعود سعد سلمان (1390). دیوان. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمّد مهیار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ منوچهری دامغانی (1381). دیوان. به‌تصحیح محمّد دبیرسیاقی. تهران: زوّار.
ـ میسری (1373). دانشنامه در علم پزشکی. به‌اهتمام برات زنجانی. تهران: دانشگاه تهران.
ـ مینوی، مجتبی (1323). «نسخه‌های قدیم گرشاسپنامه». ماهنامۀ آموزش و پرورش، سال چهاردهم، ش11-12: 569-574.
ـ ــــــــــــــ (1372). مقدمه ناصر خسرو.
ـ میهنی، عبدالخالق (1375). دستور دبیری. به‌تصحیح سیّد علی رضوی بهابادی. یزد: بهاباد.
ـ ــــــــــــــ (1389). آیین دبیری. تصحیح و توضیح اکبر نحوی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـ ناصر خسرو قبادیانی. دیوان. دستنویس شمارۀ 290 مجموعۀ چلبی عبدالله، کتابخانۀ سلیمانیه. مورَّخ 736. کتابت بکتمور بن جریک (؟) الصاصی.
ـ ــــــــــــــ (1368). دیوان. به‌تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق. تهران: دانشگاه تهران.
ـ ــــــــــــــ (1372). دیوان. به‌تصحیح نصرالله تقوی. به‌اهتمام و تصحیح مجتبی مینوی. با تعلیقات علی‌اکبر دهخدا. تهران: دنیای کتاب.
ـ نحوی، اکبر (1389) مقدمه میهنی.
ـ نظامی عروضی (1385). چهارمقاله. به‌تصحیح محمّد قزوینی. به‌کوشش محمّد معین. تهران: زوّار.
ـ نوشاهی، عارف (1378). «مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف منبعی کهن در شعر فارسی و صنایع ادبی». معارف، ش46 (فروردین-تیر): 50-65.
منابع دیجیتال
ـ پایگاه دادگان فرهنگستان زبان و ادب فارسی
ـ نرم‌افزار میراث مکتوب مؤسسۀ نور