احتمالِ الحاقی بودن غزلی مشهور در دیوانِ حافظ

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی

چکیده

در بسیاری از دست­نویس­‌ها و دیوان­‌های تصحیح‌شدۀ حافظ، غزلی با مطلع «دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما/ چیست یاران طریقت بعد از این تدبیر ما» آمده‌است که به اعتقاد بسیاری از حافظ­‌پژوهان و مصحّحان، اصیل است و حتی بسیاری معتقدند که خواجه این غزل را تحت تأثیر داستان شیخ صنعانِ عطار سروده‌است. اما محمّدامین ریاحی آن را الحاقی دانسته‌است و سلیم نیساری آن را در دیوان حافظ مصحَّح خویش جزو غزل­‌های الحاقی آورده‌است. در این پژوهش، غزل مذکور را بر اساس دو اصل مهم در متن‌­شناسی، یعنی نسخه‌­شناسی و سبک­‌شناسی، مورد بررسی قرار می‌دهیم تا درجۀ اصالت آن آشکار شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The possibility that a well-known ghazal attributed to Hafiz Is not actually his

نویسنده [English]

  • Amir Shafaghat
چکیده [English]

In a good many manuscripts and amended Divans of Hafiz, there appears a ghazal beginning thus:
دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما            چیست یاران طریقت بعد از این تدبیر ما
This ghazal, according to many editors and experts on Hafiz, genuinely belongs to him, and there are even a good few scholars who believe that Hafiz has written this ghazal under the influence of Attar’s story about Sheikh-e San’ān. However, Mohammad Amin Riahi is of the opinion that this ghazal has been unjustifiably added to Hafiz’s Divan. Also, in his edition of the poet’s Divan, Salim Neisāri has placed this ghazal separately among the verses believed to have been added to the Divan at a later time.
In the present study, the aforementioned ghazal is examined based on two important textological principles: codicology and stylistics so that authenticity level of the ghazal becomes clear.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hafiz
  • Sheikh-e San’ān
  • Mansur-e Hallāj
  • codicology
  • stylistics
ـ استعلامی، محمّد (1394). درس حافظ. تهران: سخن.
ـ الدارابی، محمّد ابن محمّد (1357). لطیفۀ غیبی. شیراز: کتابخانۀ احمدی.
ـ انوری، حسن و همکاران (1385). کلک خیال­انگیز. تهران: سخن.
ـ برزگر خالقی، محمّدرضا (1393). شاخ نبات حافظ. تهران: زوّار.
ـ پورجوادی، نصرالله (1388). «سابقۀ پیر ما». جاویدانِ خرد. ش3، تابستان: 51-65.
ـ حافظ، شمس‌الدین محمّد (1362). دیوانِ حافظ. تصحیح مسعود فرزاد. به کوشش علی حصوری. تهران: همگام.
ـ ــــــــــــــ (1306). دیوان حافظ. به اهتمام شمس‌الدین خلخالی. تهران: علمی.
ـ ــــــــــــــ (1342). دیوان حافظ. به کوشش حسین پژمان بختیاری. تهران: کتابخانۀ ابن‎سینا.
ـ ــــــــــــــ (1345). دیوان حافظ. به اهتمام سیّد ابوالقاسم انجوی شیرازی. تهران: جاویدان.
ـ ــــــــــــــ (1362). دیوان حافظ. به اهتمام پرویز ناتل خانلری. تهران: خوارزمی.
ـ ــــــــــــــ (1369). دیوان حافظ. به تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: زوار.
ـ ــــــــــــــ (1370). دیوان حافظ. به اهتمام سیّد محمّدرضا جلالی نائینی و نذیر احمد. تهران: امیرکبیر.
ـ ــــــــــــــ (1376). حافظ به سعی سایه. به کوشش هوشنگ ابتهاج. تهران: کارنامه.
ـ ــــــــــــــ (1379). دیوان حافظ نسخۀ نویافتۀ بسیار کهن معروف به نسخۀ 803. به کوشش سیّد صادق سجّادی و علی بهرامیان. با توضیح واژه­ها و معنای ابیات از کاظم برگ­نیسی. تهران: فکر روز.
ـ ــــــــــــــ (1379). دیوان حافظ. به کوشش رشید عیوضی. تهران: امیرکبیر.
ـ ــــــــــــــ (1387). دیوان حافظ. به تصحیح محمّد قدسی. به کوشش حسن ذوالفقاری و ابوالفضل علی‌محمّدی. تهران: چشمه.
ـ ــــــــــــــ (1387). دیوان حافظ. به کوشش سلیم نیساری. تهران: سخن.
ـ ــــــــــــــ (1389). دیوان حافظ. به کوشش سیّد محمّد راستگو. تهران: نشر نی.
ـ ــــــــــــــ (1391). دیوان کهنۀ حافظ. به کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
ـ ــــــــــــــ (1394). کهن­ترین نسخۀ شناخته شده از دیوان حافظ (نسخۀ 801 کتابخانۀ نور عثمانیه). به کوشش بهروز ایمانی. تهران: میراث مکتوب.
ـ ــــــــــــــ (1395). دیوان حافظ نسخۀ فریدون‌میرزای تیموری. به اهتمام احمد مجاهد. تهران: دانشگاه تهران.
ـ ــــــــــــــ (1397). دیوان حافظ نسخۀ تصحیح‌شده توسط علامه محمد قزوینی پیش از چاپ. به کوشش مریم امینی و همکاران. تهران: کتابخانۀ دانشگاه تهران.
ـ ــــــــــــــ (1400). زبدۀ دیوان حافظ. به گزینش محمّدعلی فروغی. به اهتمام هاشم بناءپور. تهران: مدید.
ـ اکبرآبادی، حافظ بدرالدین (1398). بدر الشروح. به تصحیح مجتبی قرقانی. تهران: کتاب خرداد.
ـ حمیدیان، سعید (1392). شرحِ شوق. تهران: قطره.
ـ خانلری، پرویز ناتل (1362) تعلیقات حافظ، 1362.
ـ ختمی لاهوری، عبدالرحمن (1392). شرح عرفانی غزلهای حافظ. تهران: قطره.
ـ خرّمشاهی، بهاءالدین (1389). حافظ­نامه. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ ذوالنور، رحیم (1388). در جستجوی حافظ. تهران: زوّار.
ـ رستگارفسایی، منصور (1394). شرح تحقیقی دیوان حافظ. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ ریاحی، محمّدامین (1368). گلگشت در شعر و اندیشۀ حافظ. تهران: علمی.
ـ سلیم، عبدالامیر (1335). «شیخ صنعان». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز. ش4، س8: 394-416.
ـ سودی بُسنَوی (1366). شرح سودی بر حافظ. ترجمۀ عصمت ستّارزاده. تهران: نگاه.
ـ شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1399). درس­گفتارهای دانشگاه تهران: روز سه­شنبه 20 آبان‌ماه.
ـ طهماسبی، فرهاد (1395). جامعه­شناسی غزل فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ عطار نیشابوری، فریدالدین (1393). منطق­الطیر. تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
ـ فرزاد، مسعود (1349). صحّت کلمات. تهران: انتشارات دانشگاه پهلوی.
ـ گرین، ویلفرد و همکاران (1395). مبانی نقد ادبی. ترجمۀ فرزانۀ طاهری. تهران: نیلوفر.
ـ مجاهد، احمد (1395). مقدّمه حافظ، 1395.
ـ مرتضوی، منوچهر (1335). «یادداشتی دربارۀ تأثر خواجه از داستان شیخ صنعان»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز. ش4، س8: 393-362.
ـ ــــــــــــــ (1388). مکتب حافظ. تهران: توس.
ـ معین، محمّد (1399). گنجینۀ عرفان. تهران: صدای معاصر.
ـ نیساری، سلیم (1398). دفتر دگرسانیها در غزلهای حافظ. تهران: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی.
ـ هروی، حسینعلی (1392). شرح غزلهای حافظ، ۴ جلد. تهران: نشر نو.