آیا گرگ توتم مردم آذربایجان است؟ (نقد و بررسی تاریخی و متن‌شناختی یک ادعا)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی

چکیده

طی سال‌های اخیر گاه در شماری از نشریات محلی آذربایجان گرگ به‌عنوان توتم مردم آذربایجان مطرح شده است. عده‌ای نیز که خود را «هویت‌طلب» می‌نامند این گزاره را با قلم یا رفتار خود تبلیغ می‌کنند.
در این مقاله ابتدا ضمن تعریف توتم و شرح ویژگی‌های آن، تأکید شده که مهم‌ترین ویژگی توتم حمایت از کسانی است که آن را نیای مشترک خود می‌دانند. سپس با بررسی گرگ در فولکلور آذربایجان و نیز بررسی بازتاب گرگ در سروده‌های شاعران ناحیۀ آذربایجان مانند قطران، نظامی، خاقانی، صائب و شهریار نشان داده‌ایم که گرگ در هر دو حوزۀ مذکور، موجودی اهریمنی است و کارکردی به‌جز ایجاد شر ندارد؛ از این رو نمی‌تواند توتم مردم آذربایجان باشد، هرچند ممکن است توتم ترکان شرقی یا مغولان باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Is wolf the totem of Azerbaijani people? (A historical and textological study of an allegation)

نویسنده [English]

  • Mohammad Jafari (Qanavati)
Center for the Great Islamic Encyclopedia
چکیده [English]

In recent years, once in a while in several local Azerbaijan’s publications, wolf has been claimed to be the totem of Azerbaijani people. Certain individuals who call themselves “hoviyyat talab” (identity-seekers), promote such a notion both in their writings and behaviors.
In the present article, while presenting the definition and features of the totem, we emphasize that the most important aspect of the totem is its support for those people who regard it as their own common ancestor. Then, by examining wolf in the folklore of Azerbaijan and its echo in the poetry of such Azerbaijani poets as Qatrān, Nezāmi, Khāqāni, Sā’eb, and Shahryār, we have demonstrated that in both areas, wolf is a vicious creature that brings about nothing but evils. Thus, it cannot be the totem of people of Azerbaijan although it might possibly be the totem of the Eastern Turks or Mongols.

کلیدواژه‌ها [English]

  • totem
  • totemism
  • wolf
  • folklore of Azerbaijan
ـ آقامحمدی، محمد (1374). فرهنگ مردم ابهر. زنجان: ناشر مؤلف.
ـ آیدنلو، سجاد (1399). آذربایجان و شاهنامه. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ احمدی، عمار (1397). اسطورۀ گرگ‌ها. تهران: ساولان ایگدلری.
ـ اصغرزاده، موسی (1391). فرهنگ عامیانۀ دارالارشاد اردبیل. اردبیل: نیک‌آموز.
ـ اِلوِل ساتن، لارنس پُل (1374). قصه‌های مشدی گلین خانم. به کوشش الریش مارزولف و دیگران. تهران: مرکز.
ـ انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم (1393). تمثیل و مثل. به کوشش سیداحمد وکیلیان. تهران: امیرکبیر.
ـ انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم. گنجینۀ فرهنگ مردم. موجود در مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
ـ بهرنگی، صمد و دهقانی، بهروز (1379). افسانه‌های آذربایجان. تهران: مجید.
ـ پیشدادفر، فرخنده (1380). افسانه‌های مردم ایران‌زمین در فرهنگ مردم درتوجان. بی‌جا: ناشر مؤلف.
ـ جعفری قنواتی، محمد (1386). قصه‌ها و افسانه‌هایی از گوشه‌ و کنار ایران. تهران: طرح آینده.
ـ خاقانی، افضل‌الدین بدیل (1357). کلیات دیوان. تصحیح سید ضیاءالدین سجادی. تهران: زوّار.
ـ خواجه نظام‌الملک طوسی (1378). سیر الملوک. به اهتمام هیوبرت دارک. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ ذوالفقاری، حسن و علی‌اکبر شیری (1393). باورهای عامیانۀ مردم ایران. تهران: چشمه.
ـ ذوالفقاری، حسن (1390). فرهنگ ضرب‌المثل‌های فارسی. تهران: معین.
ـ رحمانی‌فر، محمد (1395). نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترک‌های ایران. تبریز: اختر.
ـ زارع شاهمرسی، پرویز (1396). بازی‌های محلی آذربایجان. تبریز: اختر.
ـ زرشناس، زهره (1380). جستارهایی در زبان‌های ایرانی میانۀ شرقی. به کوشش ویدا نداف. تهران: فروهر.
ـ سفیدگر شهانقی، حمید (1400). بازی‌های محلی آذربایجان غربی. تهران: واحد فرهنگ مردم صدا و سیما.
شهریار، سید محمدحسین بهجت تبریزی (1395). حیدربابایه سلام. با پیشگفتار و تصحیح جمشید پوراسماعیل نیازی. تبریز: آرمان نسل نو.
ـ صائب تبریزی، محمدعلی (1393). دیوان. به کوشش محمد قهرمان. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ طلاییان پور، پرویز (1380). قصه‌های مردم خوزستان. تهران: پژوهشکدۀ مردم‌شناسی.
ـ ظهیری سمرقندی، محمد بن علی (1381). سندبادنامه. تصحیح محمدباقر کمال‌الدینی. تهران: میراث مکتوب.
ـ عباسی، کاظم (1399). «آذربایجان، هویت و ناسیونالیسم». ویژه‌نامۀ فصلنامۀ آذربایجان پژوهی، ش 1، تبریز.
ـ عسکری عالم، علی‌مردان (1392). افسانه‌ها و باورداشت‌های غرب ایران. تهران: آرون.
ـ عضد یزدی (1381). سندبادنامۀ منظوم. تصحیح محمدجعفر محجوب. تهران: توس
ـ عطار نیشابوری، فریدالدین (1386). اسرارنامه. با مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
ـ غزالی طوسی، ابوحامد محمد (1361). نصیحة ‌الملوک. تصحیح و تعلیقات جلال‌الدین همایی. تهران: بابک.
ـ غلام‌دوست، هادی (1386). افسانه‌های افشار. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
ـ فرآذین، جوانشیر (1381). پژوهشی در اسطورۀ دده‌قورقود. تبریز: نشر جامعه‌پژوه.
ـ فراهی، میرزابرخوردار (1373). داستان‌های محبوب القلوب. به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران، نشر دانشگاهی.
ـ فرنبغ دادگی (1378). بندهش. گزارنده: مهرداد بهار. تهران: توس.
ـ قزل‌ایاغ، ثریا (1379). راهنمای بازی‌های ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
ـ قطران تبریزی (1363). دیوان. به کوشش محمد نخجوانی. تهران: ققنوس.
ـ قلی‌زاده، خسرو (1392). دانشنامۀ اساطیری جانوران و اصطلاحات وابسته. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
ـ مارزولف، اولریش (1371). طبقه‌بندی افسانه‌های ایرانی. ترجمۀ کیکاوس جهانداری تهران: سروش.
ـ مجدی، مجدالدین محمدالحسینی (1342). زینت المجالس. تهران: کتابخانۀ سنایی.
ـ مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی (1380). مثنوی معنوی. به کوشش قوام‌الدین خرمشاهی. تهران: دستان.
ـ مهیار، عباس (1393). بایدها و نبایدها در باورهای مردم توفارقان. تهران: کیهان نو.
ـ نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1384). خمسه. بر اساس متن انتقادی علمی آکادمی علوم شوروی. تهران: ققنوس.
ـ وکیلیان، سید احمد (1378). متل‌ها و افسانه‌های ایرانی. تهران: سروش.
ـ وندیداد (1948م/1327ش). ترجمۀ سید علی حسنی (داعی ‌الاسلام). به اهتمام حاجی فتح‌الله مفتون تبریزی. حیدرآباد دکن.
ـ هدایت، صادق (1379). فرهنگ عامیانۀ مردم ایران. به کوشش جهانگیر هدایت. تهران: چشمه.
ـ همام تبریزی (1351). دیوان. تصحیح رشید عیوضی. تبریز: مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.
ـ یشت‌ها (1377). ترجمۀ ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.