شرح فارسی منظومۀ خلافیات نسفی؛ نسخۀ مورّخ 665ق

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

نسخه‌شناس و پژوهشگر متون

چکیده

یکی از متون کهن زبان فارسی دستنویسی از شرح منظومۀ خلافیات است که به شمارۀ 819 در مجموعۀ فیض‌الله افندی در کتابخانۀ ملّت (استانبول) نگهداری می‌شود. نسخه مورّخ 665ق و دارای 332 برگ است. اصل منظومۀ خلافیات از نجم‌الدّین ابوحفص عمر بن محمّد بن احمد نسفی (461 – 537ق) سرودۀ 504ق است و شرح فارسی این اثر را شخصی ناشناس در میانۀ سال‌های 504ق تا 665ق به قلم آورده است. مطابق فهارس و کتاب‌شناسی‌ها، این اثر کهن‌ترین و احتمالاً تنها متن فارسی شناخته شده در موضوع خلافیات است. قدمت اثر در کنار حجم بالا و فراگیری قابل توجّهی که در موضوع خود دارد، آن را در جایگاهی قابل توجّه قرار داده و لذا شناسایی آن بایسته می‌نماید. در این مقاله نخست مختصری دربارۀ دانش خلاف گفتگو شده و سپس دربارۀ نجم‌الدّین عمر بن محمّد نسفی سرایندۀ منظومۀ خلافیات و پس از آن دربارۀ منظومه‌های آموزشی و نظم الخلافیات نسفی و شروح آن گفتگو شده و در نهایت به متن فارسی شرح خلافیات پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Persian Commentary on Nasafi’s poem khelafiyat, MS dated 665 A.H

نویسنده [English]

  • Ali Safari Aq-Qale
چکیده [English]

One of the oldest Persian texts is a manuscript of the versified commentary on the Khelafiyat , kept under No 819 in Fayzollah Afandi’s collection at the Mellat Library (Istanbul) . The MS is dated 665 A.H. and contains 332 folios. The original poem Khelafiyat, was composed in 504/1110 by Najm al-Din Abu Hafs Omar b. Mohammad b. Ahmad Nasafi, and its Persian commentary was written by an anonymous author sometime between 504-655 A.H. According to bibliographies, this book is the oldest, and probably the sole known, Persian text about khelafiyat (one of the Islamic sciences that addresses the differences between various Jurisprudential Schools in Islam as well as the diverse theoretical standpoints among scholars adhering each individual School). Due to its relative antiquity and comprehensiveness in terms the subject it covers, this voluminous book has achieved a prominent standing.
In this article, first the science of Khelaf is briefly introduced; then a little is said about Najmal-Din Omar, followed by a discussion on the didactic poems and the Al-Khelafiyat and its exegeses. Finally, the Persian commentary on the Khelafiyat is addressed.

- آملی، شمس‌الدّین محمّد بن محمود (1381خ)، نفائس الفنون فی عرایس العیون، تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران، انتشارات اسلامیه.
- ابن‌قطلوبغا، ابوالفداء زین‌الدّین قاسم السودونی (1413ه‍‌/1992م)، تاج‌التّراجم، تحقیق محمّد خیر رمضان یوسف، دمشق و بیروت، دار القلم للطباعة و النشر.
- ابویوسف یعقوب بن ابراهیم الانصاری (1357ق)، اختلاف أبی‌حنیفة و أبی‌لیلی، تحقیق السید ابی‌الوفاء الافغانی، مصر، مطبعة الوفاء.
- احمدی گیوی، حسن (1380خ)، دستور تاریخی فعل، تهران، نشر قطره.
- أسمندی، محمّد بن عبدالحمید (1428ه‍/2007م)، طریقة الخلاف فی الفقه بین الائمّة الاسلاف، تحقیق الدکتور محمّد زکی عبدالبر، القاهرة، مکتبة دارالتراث.
- حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله (1835- 1858م)، کشف‌الظّنون (7 ج)، تصحیح گوستاو فلوگل، نیویورک و لندن و لیپزیگ.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (2010م)، سلّم الوصول الی طبقات الفحول، تحقیق محمود عبدالقادر الارناؤوط، استانبول، ایرسیکا.
- حسن‌دوست، محمّد (1393خ)، فرهنگ ریشه‌شناخی زبان فارسی، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- دانش‌پژوه، محمّدتقی (1357خ)، فهرست کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران (مجلّد 16؛ نسخه‌های 5401 - 7999)، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1364خ)، فهرست کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران (مجلّد 17؛ نسخه‌های 8000 - 10050)، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1367خ)، فهرستوارۀ فقه هزار و چهارصدسالۀ اسلامی در زبان فارسی به انضمام رساله اصول فقه فارسی، متن از ابوالفتح شریف گرگانی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- درایتی، مصطفی (1389خ)، فهرستوارۀ دستنوشت‌های ایران، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- ذهبی، شمس‌الدّین محمّد بن احمد بن عثمان (1410ه‍/1990م)، تاریخ‌الاسلام، تحقیق الدّکتور عمر عبدالسّلام تَدمُری، بیروت، دارالکتاب العربی.
- رواقی، علی (1374خ)، «دربارۀ واژه‌های فارسی طّلْبَةُ الطَّلَبه»، نامۀ فرهنگستان، س 1، ش 1، پیاپی 1، ص 79 – 94.
- رواقی، علی و شکیبا صیاد (1383خ)، زبان فارسی فرارودی، تهران، هرمس.
- زمخشری، ابوالقاسم محمود بن عمر (1428ه‍/2007م)، رؤوس المسائل [المسائل الخلافیة بین الحنفیة و الشّافعیة]، تحقیق عبدالله نذیر احمد، بیروت، دارالبشائر الاسلامیة.
- سمعانی، ابوسعد عبدالکریم بن محمّد بن منصور (1417ه‍/1996م)، المنتخب من معجم الشّیوخ، تحقیق الدّکتور موفق بن عبدالله بن عبدالقادر، الریاض، دار عالم الکتب.
- شافعی، محمّد بن ادریس (1422ه‍/2001م)، الامّ، تحقیق الدکتور رفعت فوزی عبدالمطلب، دار الوفاء.
- صادقی، علی‌اشرف (1392خ)، «پژوهش‌های لغوی: فاوا، مُروارید ـ مَروارید، گان ـ گاد»، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 7، 97 – 113.
- صفَدی، صلاح‌الدّین خلیل بن ایبک (1420ق/2000م)، الوافی بالوفیات، تحقیق و اعتناء احمد الأرناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التّراث العربی.
- صفری آق‌قلعه، علی (1386خ)، «صلوة مسعودی متنی فارسی از سدۀ ششم هجری»، گزارش میراث، پیاپی 17 و 18 [بهمن و اسفند]، ص 4 – 8.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــ (1388خ)، «ضبط همزه در نوشته‌های فارسی و عربی»، گزارش میراث، پیاپی 33 [خرداد و تیر]، ص 19 – 25.
- طبری، ابوجعفر محمّد بن جریر (1420ه‍/1999م)، اختلاف‌الفقهاء، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- طوسی، ابوجعفر محمّد بن الحسن بن علی (1369ق)، مسائل الخلاف فی الفقه، طهران، مطبعۀ محمّدعلی علمی.
- الفهرس الشامل للتراث العربی الإسلامی المخطوط الفقه وأصوله (1420ه‍/1999م)، عمان، المجمع الملکی لبحوث الحضارة الاسلامیة مؤسّسة آل‌البیت.
- قرشی، عبدالقادر بن محمّد بن محمّد نصرالله بن سالم (1413ق)، الجواهر المضیة فی طبقات الحنفیة، تحقیق الدکتور عبدالفتّاح محمّد الحلو، دار هجر للطباعة و النّشر و التّوزیع.
- قره‌بلوط، علی الرضا و أحمد طوران (بی‌تا)، معجم التّاریخ التّراث الاسلامی فی مکتبات العالم، دارالعقبة، قیصری.
- قزوینی، ابومحمّد طاهر بن أحمد بن محمد معروف به نجار (1345خ)، یواقیت‌العلوم و دراری النّجوم، به کوشش محمّدتقی دانش‌پژوه، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
- گردیزی، عبدالحی بن ضحّاک ابن محمود (1363خ)، تاریخ گردیزی، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب.
- محقّق، مهدی (1374خ)، «کلمات فارسی در یک متن فقهی عربی»، نامۀ فرهنگستان، س 1، ش 1، پیاپی 1، ص 73 – 78.
- الندیم، محمد بن اسحق (1381خ)، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران: انتشارات اساطیر.
- نفیسی، سعید (1363خ)، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری (2 ج)، تهران، انتشارات فروغی.
- نسفی، عمر بن محمّد (1335خ)، «بیان اعتقاد اهل سنّت و جماعت»، به کوشش محمّد خوانساری و آلبرت ناپلئون کمپانیونی، تهران، فرهنگ ایران‌زمین، ج 4، ص 159 – 172.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (1376خ)، تفسیر نسفی (2 ج)، به کوشش عزیزالله جوینی، تهران، سروش [چ 2].
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (1378خ)، القند فی ذکر علماء سمرقند، تحقیق یوسف الهادی، تهران، دفتر نشر میراث مکتوب.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (1431هـ/2010م)، المنظومة فی الخلافیات، تحقیق حسن أوزأر، بیروت و استانبول، مؤسّسة الریان و مکتبة الارشاد.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (2008م)، «فرقه‌های متصوّفه»، به کوشش علی محدّث، بیست متن فلسفی – عرفانی به پارسی و تازی، اوپسالا، انتشارات دانشگاه اوپسالا.
- هاشمی، سیدرضا (1390خ)، «الخلاف، کتاب»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج 15، ص 785 – 791.