معمّای نویسندۀ مجالس العشاق

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

تذکرۀ مجالس ‌العشاق به نام دو نفر در تاریخ ادبیات فارسی شهرت یافته است: یکی سلطان‌حسین بایقرا و دیگری کمال‌الدین حسین گازرگاهی از عالمان دربار سلطان‌حسین. با آن که در متن کتاب پنج بار صراحتاً و با ذکر نشانه، سلطان‌حسین به عنوان مؤلف کتاب معرفی شده، اما محققان این انتساب را نپذیرفته و نویسندۀ اصلی متن را گازرگاهی می‌دانند. این مقاله با جستجوی رد پای مؤلف در متن کتاب تحقیق در شخصیت تاریخی امیر کمال‌الدین حسین گازرگاهی به این نتیجه می‌رسد که، کتاب را سلطان‌حسین ننوشته و از سویی دیگر، قبول سخنِ بابر و خواندمیر در انتساب آن به گازرگاهی ساده نیست. حاصل آن که این کتاب با قلم ادیبی قصه‌پرداز که بر ادبیات فارسی اشراف بسیار داشته تألیف شده و احتمالاً کسانی در گردآوری مطالب، آن نویسندۀ دانا را یاری کرده‌اند، زیرا محتوای کتاب به لحاظ روابط بینامتنی و بهره‌گیری از منابع متعدد دربارۀ عشق مجازی و ارجاع به دقایق زندگی و آثار شاعران و نویسندگان فارسی فراتر از حد توان یک نفر به نظر می‌رسد. کتاب مجالس‌العشاق به سفارش دربار هرات و به منظور توجیه شاهدبازی و مشروعیت‌بخشی به جمال‌پرستی رایج آن روزگار تدوین شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The mystery of the authorship of the Majales al-Oshshaq

نویسنده [English]

  • Mahmood Fotoohi Rudmajani
چکیده [English]

In the history of Persian literature, the Tadhkera-ye Majales  al-Oshshaq
(Collection of  the Lovers’ Discourses) has been commonly imputed to two individuals: Soltan Hoseyn Bayqara, and Kamal al-Din Hoseyn Gazargahi, one of the scholars at the Soltan Hoseyn’s court. Even though, in the text of the book itself, its author has patently been stated as Soltan Hoseyn, scholars consider Gazargahi as its real author.
Having followed the traces of the author in the Majales al-Oshshaq and conducted some research about his historical personality, thepresent article concludes that this book has not been authored by Sultan Hoseyn. Nonetheless, it is not easy either to accept Babor and Khwandmir’s claim who attribute the book to Gazargahi. Consequently, one may well concede that the book has been written by an efficient literary narrator, possibly assisted by several others in collecting his material, because the gleaning of the enormous contents of the book on figurative love and so exactly exploring the detailed information about the lives and works of a good number of Persian speaking poets and writers seems to be way beyond the capacity of one single individual. The Majales al-Oshshaq was undertaken by order of the Herat royal court designed to justify pedophilia and legitimize love, generally, for beautiful young males.

- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن (1403ق)، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، گردآوردۀ احمد بن محمد حسینی، لبنان، بیروت: دار الاضواء.
- امینی هروی، ابراهیم بن میرجلال‌الدین (1383ش)، فتوحات شاهى (تاریخ صفوی از آغاز تا 920ق، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- بابر، ظهیرالدین محمد (1308ق)، بابرنامه موسوم به توزک بابری، ترجمۀ عبدالرحیم خان خانان [با نام تجارب ‌الملوک]، بمبئی: میرزا محمد شیرازی ملک‌الکتاب (بمبئی: چیترا پاربها پرِس).
- براون، ادوارد (1327ش)، تاریخ ادبی ایران (از سعدی تا جامی) جلد سوم، ترجمۀ علی‌اصغر حکمت، تهران: چاپ‌خانۀ بانک ملی.
- تتوی‌، احمدبن‌ نصرالله و دیگران (1382ش)، تاریخ‌ الفی‌ (تاریخ‌ هزار ساله‌ اسلام‌)، 8 ج، تصحیح‌ غلامرضا طباطبایی‌مجد، تهران‌: شرکت‌ انتشارات‌ علمی‌ و فرهنگی.
- حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله (بی‌تا)، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، تصحیح محمدشرف‌الدین یالتقایا، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- خانلری، زهرا (1341)، راهنمای ادبیات فارسی، تهران: ابن‌سینا.
- خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین (1333ش)، حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، مقدمۀ جلال‌الدین‌ همایی، زیر نظر محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌: کتابخانۀ خیام‌.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1372ش)، مآثر الملوک، به‌ ضمیمۀ‌ خاتمۀ‌ خلاصة الاخبار و قانون‌ همایونی‌، تصحیح‌ میرهاشم‌ محدث‌، تهران‌: خدمات‌ فرهنگی‌ رسا.
- ذکاوتی قراگزلو، علی‌رضا (1370ش)، «تحلیلی بر کتاب مجالس العشاق»، مجلۀ تحقیقات اسلامی، سال 6، بهار و تابستان 1370، شمارۀ 1 و 2، 221ـ231.
- راقم سمرقندی، شریف (1380ش)، تاریخ راقم، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: بیناد موقوفات افشار.
- سام‌میرزا صفوی (1384ش)، تحفۀ سامی، تصحیح و تحشیۀ رکن‌الدین همایون‌فرخ، تهران: اساطیر.
- فخری هروی، محمد (1345ش)، تذکرۀ‌ روضة‌ السلاطین‌، تصحیح‌ و تحشیۀ‌ ع‌.خیامپور، تبریز: دانشکدۀ‌ ادبیات‌ تبریز، مؤسسۀ تاریخ‌ و فرهنگ‌ ایران.
- کاشانی، تقی‌الدین محمد بن شرف الدین الحسینی (993ق)، خلاصةُ الاشعار و زُبدةُ الافکار، رکن سوم، دستنویس، کتابت 993ق، نگهداری در کتابخانۀ ملی روسیه، مجموعۀ سالتیکف شچدرین، دورن، 1852: 341.
- کامی قزوینی، میرعلاءالدوله بن یحیی سیفی حسینی (998ق)، نفایس المآثر، دستنویس 1085ق، شمارۀ 625، کتابخانۀ مولانا آزاد، دانشگاه اسلامی علیگر، دهلی.
- مجالس العشاق (961ق)، دستنویس، بدون نام کاتب، بدون تصویر البته با ذکر موضع تصویر، نگهداری در کتابخانۀ ملی ایران [این کتاب به کمال‌الدین حسین گازرگاهی و سلطان‌حسین بایقرا منسوب است].
- مجالس العشاق (972ق)، دستنویس، کاتب: محمود میرک درگزینی، محل کتابت: دارالسلطنۀ قسطنطنیه، مصور، نگهداری در آرشیو ملی افغانستان، ش 48/23.
- مجالس العشاق (988ق)، دستنویس، بدون نام کاتب، مصور، نگهداری در کتابخانۀ فرانسه، ش 1150.
- مجالس العشاق (989ق)، دستنویس، بدون نام کاتب، مصور، نگهداری در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ش 5922.
- مجالس العشاق (1006ق)، دستنویس، کاتب: فولاد محمد بن یار محمد البخاری، مصور، نگهداری در کتابخانۀ دانشگاه میشیگان، در این نشانی قابل دسترسی است:
http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015079127323;view=1up;seq=1
- مجالس العشاق (1087ق)، دستنویس، کاتب محمد رفیع اشرف بربر، نگهداری در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ش 9797.
- مجالس العشاق (بی‌تا)، دستنویس، تاریخ کتابت ششم شوال، سال؟ [بخش نام کاتب بریده شده]، نگهداری در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ش 8223.
- مجالس العشاق (بی‌تا)، دستنویس، مصور، نگهداری در کتابخانۀ برلین (Diez A fol .4 ) در این نشانی:
PPN: PPN63828192XPURL:
http://resolver.staatsbibliothek-berlin.de/SBB0000353A00000000
- مجالس العشاق (بی‌تا)، دستنویس، نگهداری در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ش 9802.
- مجالس العشاق (بی‌تا)، دستنویس، بدون نام کاتب، مصور، نگهداری در کتابخانۀ ملی فرانسه ش 1559.
- نفیسی، سعید (1344ش)، تاریخ نظم و نثر در ایران و در ادبیات فارسی، جلد اول، تهران: کتابفروشی فروغی.
- نوایی، امیر علیشیر (1363ش)، مجالس النفائس، به سعی و اهتمام: علی‌اصغر حکمت. تهران: منوچهری.
- واصفی، زین‌الدین محمود (1349ش)، بدایع الوقایع‏، تصحیح: الکساندر بلدروف، تهران‏: بنیاد فرهنگ ایران.