چگونگی روند ترکیب‌بندی در نگاره‌های ایرانی؛ مورد پژوهشی: نگارۀ «بازی شطرنج بوزرجمهر و سفیر هند» از نسخۀ خطی شاهنامۀ بایسنقری

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه ارتباط تصویری دانشکدۀ هنرهای تجسمی دانشگاه هنر تهران

2 دانشجوی دکتری گروه پژوهش هنر پردیس باغ ملی دانشگاه هنر تهران

چکیده

امروزه تقریباً تردیدی نیست که نگاره‌های ایرانی با استفاده از پیش‌نمونه‌ها ترکیب ‌می‌شده‌اند. با این حال، این پرسش اساسی که ترکیب این پیش‌نمونه‌ها بر اساس چه ضوابطی صورت می‌گرفته، قابل طرح است. مقالۀ پیش ‌رو با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی موردی تلاش می‌کند تا با تکیه بر مشاهدة دقیق مجلس بیست‌ویکم شاهنامۀ بایسنقری یعنی «بازی شطرنج بوزرجمهر و سفیر هند»، چگونگی روند ترکیب‌ عناصر و اجزاء را در نگاره‌های ایرانی بکاود. در این پژوهش، ضمن طرح مهم‌ترین نظریه‌ها دربارۀ چگونگی این روند، سرانجام مشاهده می‌شود که اگرچه هیچ یک از این آراء به تنهایی نمی‌توانند از عهدة توجیه آن در نگارۀ یاد شده بر‌آیند، اما ترکیبی از این نظریه‌ها می‌تواند این روند را در نگارۀ پیش‌گفته بازسازی و تبیین کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The composition process in the Iranian painting designs, a case study: the design of “a chess game between Buzarjomehr and the Indian ambassador”, taken from a manuscript of the Baysonqori Shahnameh

نویسندگان [English]

  • Kamran Afshar Mohajer 1
  • Tayebe Beheshti 2
چکیده [English]

Today, there is hardly any doubt that the Iranian painting designs have been composed by applying some pre-existing models [or prototypes]. Nevertheless, one may put forward the essential question that on what basis the composition of such models has taken place. Using a descriptive-analytic method, the present article, by taking a careful look at the 21st Scene in the Baysonqori Shanameh, that is, “the chess game between Buzarjomehr and the Indian ambassador”, attempts to investigate into the composition process of the component parts in the Iranian designs. When advancing the most important theories as to the manner of this process, it turns out that none of these theories can singly account for the process in the above-mentioned painting design. However, a combination of those theories can help reconstruct and explain that process.

ـ السعید، عیصام و پارمان، عایشه، 1376، نقش‌های هندسی در هنر اسلامی، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران: سروش.
ـ پورتر، ایو، 1389، آداب و فنون نقاشی و کتابآرایی، ترجمۀ زینب رجبی، تهران، موسسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
ـ سیدعباس‌زاده، میرمحمد، 1380، روش‌های عملی تحقیق در علوم انسانی، ارومیه، دانشگاه ارومیه.
ـ سید یوسف، حسین، 1390، رسالۀ جلدسازی، به کوشش علی صفری آق­‌قلعه، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ـ عدل، شهریار، 1379، «یک جفت کاشی دو آتشه یادبود از کاشان مورخ سال 711ق، پیمانه‌ها و خطوط تصحیح و تنظیم‌­کننده در نقاشی شرقی، بخش دوم»، هنر و جامعه در جهان ایرانی، مترجم: ژاله کهنمویی‌­پور، تهران: توس.
ـ عموزادۀ مهدیرجی، محمدرضا و قلیچ‌خانی، حمیدرضا، 1388، «کتابت و صفحه‌آرایی شاهنامۀ بایسنقری»، فصلنامۀ علمی-پژوهشی نگره، تهران، دانشگاه شاهد، ش 11، ص 18ـ29.
ـ مخلص، آنندرام، 2013، مرآت الاصطلاح، دهلی نو: کمیسیون نسخه‌های خطی.
ـ مهدوی، محمدامین، 1388، «گواه صفحه‌آرایی شبکه‌ای در نسخه‌های خطی ایران»، زبان تصویری شاهنامه، ترجمۀ سیدداود طبایی، تهران، موسسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
ـ مهران، فرهاد، 1387، «بیت مصور: پیوند متن و نقش در نسخه‌های شاهنامه»، نامه بهارستان،  ش 13ـ14، ص 103ـ118.
ـ نظرلی، مائیس، 1390، جهان دوگانۀ مینیاتور ایرانی، ترجمۀ عباس‌علی عزتی، تهران، فرهنگستان هنر.
ـ هزاوه‌ای، هادی، 1363، «هنرهای تجسمی: اسلیمی، زبان از یاد رفته»، فصلنامۀ هنر، ش 6، ص90ـ117.
ـ یکتایی، مجید، 1352، «شطرنج در داستان‌های ایرانی»، هنر و مردم، ش 134، ص 33ـ36.
 ـ Adle, Chahryar, (1975), “Recherche Sur le module et le trace’ correcteur dans la miniature orientale”, Le Monde Iranien et L’ Islam 3, Paris.
ـ Hillenbrand, Robert, (2010), “Exploring a Neglected Masterpiece: The Gulistan Shahnama of Baysunghur”, Iranian Studies, V. 43, Num. 1, pp. 97-126.
ـ Lentz, Thomas w., (1985), Painting at Herat under Baysunghur ibn Shahrukh, Harvard University, unpublished PhD dissertation, Cambridge, Massachusetts.
ـ Papadopoulo, Alexandre, (1979), Islam and Muslim Art, T: Robert Erich Wolf, New York, Harry N. Adams.
ـ Shoraye Markazi Jashn Shahanshahi Iran (1971), the Shahnameh of Ferdowsi, the Baysonghori Manuscript, an Album of Miniatures and Illumination, Tehran: Central Council of the 2500th anniversary of the founding of the Persian Empire by cyrus the Great.