تطبیق سبک‌شناسی برخی از نگاره‌های نسخۀ خطی هزار و یک شب با تصاویر چاپ سنگی رموز حمزه، به منظور شناسایی یکی از نقاشان نسخۀ خطی هزار و یک شب

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری پژوهش هنر، دانشکدۀ ادیان و تمدنها، دانشگاه هنر اصفهان

2 استادیار دانشگاه هنر اصفهان، دانشکدۀ هنرهای تجسمی و کاربردی، دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

نسخۀ خطی و مصور هزار و یک شب، محفوظ در کاخ گلستان، واپسین نسخۀ خطی مصور فارسی در سطح درباری و یکی از فاخرترین آنهاست که در دورۀ قاجار تدوین شده است. این نسخه به مدیریت هنری ابوالحسن غفاری معروف به صنیع‌الملک (د. 1283ق/ 1867م) و با همکاری سی و چهار هنرمند نگارگر، مذهّب، جلدساز و صحاف در طی هفت سال (1269ـ1276ق/ 1853ـ1860م) به انجام رسیده است. گر چه نام برخی از هنرمندان فعال در این پروژه بر ما معلوم است، ولی نام نگارگران آن همواره در زیر سایۀ سنگین نام صنیع الملک، نقاش باشی دربار ناصری، پنهان مانده است.
پژوهش حاضر براساس این فرضیه شکل گرفته است که نگارگران ناشناس نسخۀ خطی هزار و یک شب، از میان هنرمندان برجستۀ دیگر رشته‌های هنری، خاصه تصویرگری کتب چاپ سنگی، برگزیده شده بودند و اگر در این نسخه نامی از آنها نیست، می‌توان، براساس شباهتهای ساختاری میان تصاویر چاپ سنگی و نگاره‌های این نسخۀ خطی، نام و نشان آنها را یافت. این پژوهش با بهره­گیری روش توصیفی ـ تحلیلی و مطابقت برخی نگاره‌های نسخۀ خطی هزار و یک شب با تصاویر چاپ سنگی کتاب رموز حمزه (چاپ 1274ق/ 1857م) در پی یافتن پاسخ این سؤال است که آیا تصویرگر کتاب چاپ سنگی رموز حمزه می‌تواند یکی از نگارگران گمنام این نسخه باشد یا خیر.
برای این پژوهش، حدود دوازده هزار تصویر چاپ سنگی مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت سه تصویر از کتاب رموز حمزه (1274ق/ 1857م)، اثر میرزا حسن­ اصفهانی و سه نگاره از نسخۀ هزار و یک شب، از میان بیش از سه هزار نگارۀ نسخۀ خطی هزار و یک شب، برای این پژوهش انتخاب شده است.
شباهتها در ساختار بصری و طراحی تصاویر چاپ سنگی منتخب کتاب رموز حمزه و نگاره‌های منتخب نسخۀ خطی هزار و یک شب، این نظریه را تقویت می‌کند که میرزا حسن‌ اصفهانی یکی از نگارگران نسخۀ خطی هزار و یک شب بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparing the style of some of the painting designs in a manuscript of the Hezar o yek shab [Thousand-and One Nights] with the pictures in lithographic print of the book Romuz-e Hamzeh

نویسندگان [English]

  • Ali Boozari 1
  • Asghar Javani 2
چکیده [English]

The illustrated manuscript of The Thousand and One Nights kept at the Golestan Palace is the latest illustrated royal manuscript and one of the most exquisite of all Persian manuscripts, which was produced during the Qajar period. It was completed under the directorship of Abu al-Hasan Ghaffari, Sani’ al-Molk (d. 1867) in collaboration with thirty-four painters, illuminators, book-cover makers and binders within a span of seven years (1853-1860). Although the names of some of the artists active in the project are known to us, the painter’s name has always been heavily clouded  by the overwhelming name of Sani’ al-Molk, the master painter at Naser al-Din Shah’s court.
The present descriptive-analytic study is based on this hypothesis that the unknown painters of the manuscript Thousand and One Nights were chosen from among the prominent artists belonging to other artistic fields, and that if there is no mention of their names in the manuscript under discussion, it is possible to identify them through the structural similarities between the lithographically printed pictures and the paintings in the aforementioned manuscript. This study seeks to find out if the painter of the Thousand and One Nights manuscript could be one of the painters of the lithographic print of the Romuz-e Hamzeh.The similarities between the paintings of the Romuz and those of the Thousand and One Nights seem to substantiate the hypothesis that Mirza Hasan Esfahani was one of the painters of the manuscript The Thousand and One Nights.

ـ آتابای، بدری، 1355، فهرست دیوان‌های خطی کتابخانۀ سلطنتی و کتاب هزار و یک شب، تهران: کتابخانۀ سلطنتی.
ـ ب بامداد، مهدی، 1347، شرح حال رجال قرن 12 و 13 و 14، تهران: زوار.
ـ بوذری، علی، 1383، «هزار و یک شب صنیع الملک، پلی بین شرق و غرب»، فرهنگ مردم، س 3، (12-11)، 49ـ60.
ـ بوذری، علی، 1384، «میرزاحسن‌­بن آقاسیدمیرزای اصفهانی: سیاه قلم کار عهد ناصری»، حرفه هنرمند، (13)، 146-149.
ـ بوذری، علی، 1390، چهل طوفان، تهران: کتابخانه، مرکز اسناد و موزۀ مجلس.
ـ پاک‌باز، روئین، 1379، نقاشی ایران، از دیرباز تا امروز، تهران: نارستان.
ـ دبیر سیاقی، محمد، 1325ـ1326، «حمزة بن عبدالله خارجی و کتاب رموز حمزه»، جلوه، (14)، 110-112؛ (16ـ15)، 140-143؛ (18ـ19)، 377-381؛ (22)، 525ـ530.
ـ ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، 1387، «رموز حمزه یا امیر حمزۀ صاحبقران»، آینۀ میراث، (41)، 404-410.
ـ ذکاء، یحیی، (1382)، زندگی و آثار صنیعالملک، ویرایش و تدوین سیروس پرهام، تهران: سازمان میراث فرهنگی و مرکز نشر دانشگاهی.
ـ ذکاء، یحیی، 1342 الف، «میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک غفاری؛ مؤسس نخسین هنرستان نقاشی در ایران»، هنر مردم، مرداد: 14ـ27.
ـ ذکاء، یحیی، 1342 ب، «میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک غفاری؛ مؤسس نخسین هنرستان نقاشی در ایران»، هنر مردم، شهریور: 16- 33.
ـ الف لیله و لیله (1261ق/ 1845م)، ابعاد کتاب: 21 ×34 س. م.، ابعاد نوشتار: 5/14×26 س. م.، کاتب: علی خوشنویس، بانی نشر: بهمن میرزا، چاپخانه: دارالطباعۀ دارالسطنۀ تبریز (نسخۀ چاپ سنگی).
ـ کریم‌­زادۀ تبریزی، محمدعلی، 1369، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، لندن: سانتراپ.
ـ معیرالممالک، دوستعلی، 1360، رجال عصر ناصری، ت‍ه‍ران‌: نشر تاریخ ایران‏‏‏.
ـ همایی، جلال الدین، 1327، «سروش اصفهانی»، یغما، (3)، 133ـ140؛ (4)، 186ـ188؛ (5)، 201-204؛ (8)، 347ـ352 و (9)، 398ـ401.
 ـB. W. Robinson, 1979, "The Teheran Nizami of 1848 & other Qajar lithographed books", in Islam in the Balkans/ Persian Art and Culture in the 18th and 19th Centuries, ed. Jennifer M. Scarce, Edinburgh,61-74.
ـ Diba, L. S. , with M. Ekhtiar (eds.) 1998, Royal Persian Paintings. The Qajar Epoch 1785-1926. London: I. B. Turis, New York: Brooklyn Museum of Art.
Falk, S. J. (1976). Qajar Paining. London.
ـ Marzolph, Ulrich , 1997, Mirzā ‘Ali-Qoli Xu’i : Master of Lithograph Illustration . Annali Istituto Orientale di Napoli, 183-202+ Plate I-X.
ـ Marzolph, Ulrich ,2001, Narrative Illustration in Persian Lithographed Books, Leiden, Boston, Koln, Bill.
ـ Sabri, Robabahe ,2010, Der Volksroman Romuz-e Hamze als Musterbeispiel persischer Erzählkunst (The Popular Romance Romuz-e Hamze as a Typical Representative of Persian Narrative Art). Ph. D. Thesis Göttingen.