پژوهشی در احوال و آثار شمس سُجاسی (بر اساس منشآت منتشرنشدۀ او)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

چکیده

شمس‌الدین محمد سُجاسی از شاعران و منشیان نیمۀ دوم سدۀ ششم و نیمۀ نخست سدۀ هفتم هجری است که متأسفانه اطلاعات اندکی از احوال او به ما رسیده است. از اشعارش نیز چیز زیادی بر جای نمانده است. دربارۀ او مباحث قابل طرح بسیار است. او همان کسی است که دیوان ظهیر فاریابی را جمع کرده و ظاهراً دیباچۀ دیوان نیزبه انشای اوست. این البته مسأله‌ای است که مصححان دیوان ظهیر تاکنون بدان توجهی نکرده­‌اند یا به اشتباه شمس کاشی را جامع دیوان دانسته‌­اند. از دیگر آثار شمس سجاسی ظاهراً یکی هم کتاب فرائدالسلوک است که مصححان آن را بدون نام مؤلف منتشر کرده‌­اند.
در این جستار پس از بحث دربارۀ احوال و آثار شمس سجاسی، اشعار اندکی که از او در منابع پراکنده باقیمانده معرفی شده و سپس اطلاعات مهمی که در منشآت منتشرنشدۀ او وجود دارد نقل و تحلیل شده است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A study of the life and works of Shams-e Sojasi (Based on his unpublished letters)

نویسنده [English]

  • Mohammad Afshin vafaie
چکیده [English]

Shams al-Din Mohammad Sojasi was one of the poets and monshis (secretaries in the chancellery) in the latter half of the 6th and the first half of the 7th centuries A.H./12-13 centuries CE. Unfortunately we know very little about his life-story. Not much of his poetry has remained either. There are a lot of matters worthy of discussion about him. He is the one who compiled Zahir Faryabi’s Divan of which the introduction was apparently written by him; this is, of course something that the editors of Zahir’s Divan have either overlooked or they may have mistaken Shams-e Kashi as the compiler of Zahir’s Divan. Amongst Sojasi’s other works, one is apparently Faraid al-Soluk, published anonymously by its editors.
In the present study, after giving an account of the life and works of Shams-e Sojasi, the small amount of his poetry that has survived in scattered sources will be presented. Then, important information from his unpublished monsha’at (letters) will be quoted and analysed

ـ ابن‌معین ابرکوهی، فردوس التواریخ، نسخۀ خطی شمارۀ 267 کتابخانۀ شچدرین لنینگراد، عکس شمارۀ 125ـ127 کتابخانۀ مجتبی مینوی، احتمالاً به خط مؤلف، مورخ 808ق.
ـ ابوالمجد محمدبن مسعود تبریزی، خلاصة الاشعار فی الرباعیات، سفینۀ تبریز، چاپ عکسی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1381.
ـ افشین وفایی، محمد، 1392، «احوال و اشعار حافظ به روایت تقی کاشی»، شبه‌­قاره، ویژه­‌نامۀ نامۀ فرهنگستان، شمارۀ اول، فروردین، ص 79ـ101.
ـ امین احمد رازی، تذکرۀ هفت اقلیم، تصحیح، تعلیقات و حواشی سید محمدرضا طاهری حسرت، 3 ج، تهران، سروش، 1389.
ـ اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین و عرصات العارفین، تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری و آمنه فخراحمد، با نظارت علمی محمد قهرمان، 8 ج، تهران، میراث مکتوب و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1389ش.
ـ باسورث، ادموند کلیفورد، 1381، سلسله‌های اسلامی جدید، ترجمۀ فریدون بدره­ای، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
ـ تاج الحلاوی، دقایق الشعر، محمدکاظم امام، تهران، دانشگاه تهران، 1383ش.
ـ تقی کاشی، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار، نسخۀ خطی شمارۀ 684 کتابخانۀ خدابخش در بانکی‌پور، کتابت اوایل سدۀ یازدهم ق.
ـ جمال خلیل شروانی، نزهة المجالس، تصحیح و تحقیق محمدامین ریاحی، تهران: علمی، 1375ش.
ـ جمال خلیل شروانی، نزهة المجالس، نسخۀ شمارۀ 1667 مجموعۀ علی امیری جارالله در کتابخانۀ سلیمانیه در استانبول، مورخ 741ق.
ـ حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، 2ج، به کوشش محمد اشرف­‌الدین، استانبول، 1941م/ 1360ق.
ـ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
ـ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، چاپ عکسی نسخۀ مورخ 857ق، به کوشش ادوارد براون، لندن، اوقاف گیب، 1910م.
ـ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، المقالة الثالثة، به سعی و اهتمام و تصحیح گای لیسترانج، تهران، اساطیر، 1389 (افست چاپ لیدن).
ـ حمیدالدین بلخی، مقامات حمیدی، به کوشش رضا انزابی‌­نژاد، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1365ش.
ـ دانش‌­پژوه، محمدتقی، 1340، «فهرست پاره‌ای از کتاب‌های اخلاق و سیاست به فارسی»، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، دربارۀ نسخه‌های خطی، دفتر نخستین، تهران، دانشگاه تهران، ص 211ـ227.
ـ دانش‌­پژوه، محمدتقی، 1348، فهرست میکروفیلم‌های کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، ج 1، تهران، دانشگاه تهران.
ـ ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، 1371، «نظر اجمالی به چند کتاب: فرائد السلوک»، نشر دانش، مهر و آبان، ش 72، ص 52ـ53.
ـ ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، 1381، «نقد و معرفی کتاب فرائد السلوک»، آینۀ میراث، س پنجم، ش اول، تابستان، پیاپی 17، ص 13ـ16.
ـ ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، 1382، آئین رهروی، بازنویسی فرائد السلوک اثر اسحاق­‌بن ابراهیم شمس سجاسی، تهران، مؤسسۀ فرهنگی اهل قلم.
ـ سفینۀ بولونیا، نسخۀ شمارۀ 3283 کتابخانۀ دانشگاه بولونیا در ایتالیا، گردآوری نیمۀ دوم سدۀ هفتم، کتابت ثلث اول سدۀ هشتم.
ـ سفینۀ شمارۀ 243 کتابخانۀ مجلس سنای سابق، احتمالاَ کتابت قرن یازدهم هجری (نیمۀ اول سفینۀ ش 203 کتابخانۀ دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد).
ـ سهروردی، شهاب‌­الدین، حکمة الاشراق، نسخۀ خطی شمارۀ 649 کتابخانۀ اسماعیل صائب در استانبول، میکروفیلم شمارۀ 277 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، به خط شمس‌الدین سجاسی، مورخ 14 شعبان 617.
ـ ظهیرالدین فاریابی، دیوان، تصحیح و تحقیق و توضیح امیرحسن یزدگردی، به اهتمام اصغر دادبه، تهران، قطره، 1381ش.
ـ فرائد السلوک، به تصحیح و تحشیۀ نورانی وصال و غلامرضا افراسیابی، تهران، پاژنگ، 1368ش.
ـ مجموعۀ شمارۀ 21ب کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، گردآوری در 1009ق، کتابت قرن دوازدهم ق.
ـ مجموعۀ شمارۀ 40 کتابخانۀ مجلس سنای سابق، کتابت قرن یازدهم ق.
ـ مرادی، ارحام و نسیم عظیمی­‌پور، 1392، «دقایق الشعر و مؤلف آن بر پایۀ تحریری تازه‌یاب از کتاب»، زبان و ادبیات فارسی (مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه خوارزمی)، سال بیست و یکم، شمارۀ 75، پاییز، ص 97ـ 109.
ـ مسافربن ناصر الملطوی، انیس الخلوة و جلیس السلوة، نسخه‌­برگردان دستنویس شمارۀ 1670 کتابخانۀ ایاصوفیا (استانبول)، به کوشش محمد افشین­ وفایی و ارحام مرادی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1390.
ـ میرافضلی، سیدعلی، 1376، «بررسی نزهة المجالس (بخش اول)»، معارف، دورۀ چهاردهم، ش 1، فروردین ــ تیر، ش پیاپی 40، ص 90ـ147.
ـ نفیسی، سعید، 1363، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، 2 ج، تهران، فروغی.
 ـ Blochet, Edgar. Catalogue des Manuscrits Persans de la Bibliothèque Nationale, Tome 2, Paris, 1905.