صدرالأفاضل خوارزمی و جایگاه ادبی و تاریخی کتاب الیُمنِی فی شرح الیَمینِی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عرب دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

2 عضو هیئت علمی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی

چکیده

صدرالأفاضل قاسم­بن حسین خوارزمی یکی از دانشمندان و ادیبان بزرگ ایرانی و صاحب کتاب الیُمنی فی شرح الیَمینی است که در سال 617ق در یورش مغولان به خوارزم کشته شد. تا آنجا که می دانیم، تنها کسی که شرحی از احوال و آثار او به دست داده، یاقوت در کتاب معجم الأدباست. کتاب الیمینیِ عتبی غیر از اشتمال بر تاریخِ دوره­ای بسیار مهم از دولت غزنوی، از جمله کتابها و مآخذ ادبی مهم سدۀ پنجم است و تا چند قرن پس از آن، ادیبان به شرح و توضیح آن همت می گماشتند. یکی از نخستین کسانی که به شیوه­ای خاص شرحی بر الیمینی نگاشت، صدرالأفاضل خوارزمی بود. این دانشمند، الفاظ و اصطلاحات کتاب الیمینی را با نثری ساده و روان و به ترتیب لغتنامۀ صِحاح جوهری شرح نموده و به تصحیفات و تحریفات این کتاب نیز اشاره کرده است.
این مقاله، مشتمل است بر شرحی از زندگی و آثار عالم و ادیب قرن هفتم صدرالأفاضل خوارزمی و بیان ویژگیها و جایگاه ادبی و تاریخی کتاب الیُمنی، که از جمله آثار کمتر شناختۀ وی در حوزۀ ادب، تاریخ و جغرافیای ایران و برخی نقاط جهان اسلام است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Sadr al-Afazel Khwarazmi And the literary and historical place of the book Al-Yomni fi sharh-e al-Yamini

نویسنده [English]

  • Atefeh Zandi 1 2
چکیده [English]

Sadr al-Afazel Qasem b. Hosayn Khwarazmi, one of the great Iranian scholars and literary men is the author of  the Ketab al-Yomni fi sharh-e al-Yamini. .He was killed in 617 A.H/1220 CE. at the time of Mongol invasion of Iran. As far as we know, the only person who has given an account of Sadr al-Afazel’s life and works is Yaqut in his Mo’jam al- Odaba. Not only does the Ketab al-Yamini contain the history of an important period of the Ghaznavid rule, it is also one of the significant literary sources from the 5th/11th century, and until several centuries, men of letters devoted themselves to expounding the book and writing commentaries on it.
One of the first to have written a commentary on Al-Yamini in a special way was Sadr al-Afazel Khwarazmi .He set forth a number of the words and expressions used in the Al-Yamini in simple and fluently prose according to the order adopted by Jowhari’s Sehah Dictionary, referringto the divergences and misprints of the book as well.
This article includes an account of the life and works of Sadr al-Afazel and a description of his personality and the literary and historical standing of the Al-Yomni, one of his less known books in the field of literature, history and geography of Iran and some other parts of the Moslem world.

ـ ابن اثیر، علی، الکامل، بیروت، دارالکتاب العربی، 1417ق.
ـ ابن شعار، مبارک، عقود الجمان، قلائد الجمان فی فرائد شعراء هذا الزمان، نسخۀ عکسی کتابخانۀ سلیمانیۀ استانبول، 1410ق.
ـ ابن فوطی، عبدالرزاق، مجمع الآداب فی معجم الألقاب، مطبوعات مدیریة إحیاء التراث القدیم، 1417ق.
ـ ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی طبقات الحنفیه، دمشق، دار القلم، 1413ق.
ـ ابن مستوفی، تاریخ اربل، عراق، دار الرشید للنشر، 1980م.
ـ ابن معصوم، انوار الربیع، مطبعة النعمان، 1388ق.
ـ اسفندری، فخرالدین، المقتبس، تصحیح و تحقیق مطیع الله‌­بن عواض السلمی، دانشگاه أم القری، 1424ق.
ـ اصطخری، ابراهیم، المسالک و الممالک، بیروت، دارصادر، 2004م.
ـ اولیایی، مصطفی، 1382، مقدمه بر بدائع الملح، تهران، میراث مکتوب.
ـ بارتولد، و. و، 1352، ترکستان نامه، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
ـ بروکلمان، کارل، 1977، تاریخ الأدب العربی، ترجمۀ سید یعقوب بکر و رمضان عبدالتواب،
ـ بیهقی، علی، تاریخ بیهق، دمشق، دار اقرأ، 1425ق.
ـ تکمیل همایون، ناصر، 1383، خوارزم، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
ـ حاجی خلیفه، کشف الظنون، بغداد، مکتبة المثنى، 1941م.
ـ حسین طه، هند، 1976، الأدب العربی فی اقلیم خوارزم، بغداد، منشورات وزارة الاعلام.
ـ خالقی مطلق، جلال، 1388، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ خسروبیگی، هوشنگ، 1388، سازمان اداری خوارزمشاهیان، تهران.
ـ خوارزمی، قاسم، بدائع الملح، تحقیق مصطفی اولیایی، تهران، میراث مکتوب، 1382ش.
ـ خوارزمی، قاسم، التخمیر، تحقیق عبدالرحمان العثیمین، دارالغرب الإسلامی، 1990م.
ـ خوارزمی، قاسم، الیُمنی، نسخۀ کتابخانۀ «حمیدیه» به شمارۀ (1004)، ترکیه.
ـ دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1385ش.
ـ ذهبی، محمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، دارالغرب اسلامی، 2003م.
ـ ستوده، منوچهر، 1388، آثار تاریخی ورارود و خوارزم، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ سمعانی، عبدالکریم، الأنساب، مجلس دایرة المعارف العثمانیة، حیدر آباد، 1382ق.
ـ سمعانی، عبدالکریم، التحبیر فی المعجم الکبیر، بغداد، رئاسة دیوان الأوقاف، 1395ق.
ـ سیدی، مهدی، 1388، جغرافیای تاریخی خوارزم، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ سیوطی، عبدالرحمن، بغیة الوعاة، لبنان، مکتبة عصریة.
ـ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، بیروت، دار إحیاء التراث، 1420ق.
ـ عتبی، محمد، الیمینی، تحقیق یوسف الهادی، تهران، میراث مکتوب، 1387ش.
ـ العثیمین، عبدالرحمان، 1990، مقدمه بر التخمیر، دارالغرب الإسلامی.
ـ قرشی، عبدالقادر، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، کراچی، میرمحمد کتب خانه.
ـ کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
ـ مقدسی، محمد، أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، بیروت، دار صادر.
ـ مقری، احمد، نفح الطیب، بیروت، دار صادر، 1968م.
ـ مینوی، مجتبی، 1365، سیرت جلال‌الدین مینکبرنی، تهران، علمی و فرهنگی.
ـ نجاتی نیسابوری، محمود، بساتین الفضلاء و ریاحین العقلاء، نسخۀ خطی به شمارۀ 434288، دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
ـ یاقوت، معجم الأدباء، بیروت، دار الغرب الإسلامی، 1414ق.
ـ یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، 1995م.