خُنام: واژه‌ای کهن در متون فارسی قدیم در ارتباط با دامپزشکی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر

2 استادیار گروه فارماکولوژی دانشکدۀ پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ارومیه

چکیده

مشمشه بیماری کشندۀ مشترک بین انسان و تک‌‌سمیان، از دیرباز مورد توجه تمدن‌های مختلف بشری، از جمله دامپزشکان دوران اسلامی قرار گرفته و به همین دلیل نام‌های متعددی بر آن اطلاق شده است. از میان این نام‌ها، واژۀ فارسی «خُنام» قابل توجه است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که مفهوم این واژه فراتر از توصیف بیماری «مشمشه» بوده و در اصل به هر نوع ناسور لنفاوی، صرف‌نظر از نوع چرکی که از آن خارج می‌شود، اطلاق شده است و می‌توان آن را به عنوان واژۀ جایگزین برای «لنفانژیت ناسوری اسبان» معرفی نمود. در این مقاله با بررسی این واژه و معادل‌های آن در متون طبی و دامپزشکی کهن و متأخر ایران، و نیز بررسی نظرات طبیبان و بیطاران قرون مختلف، سیر معنایی و کاربَری این اصطلاحات مورد بحث قرار گرفته است. در این میان ریشه‌‌یابی واژۀ خُنام و ارائۀ پیشنهادهای احتمالی ریشه‌‌شناختی نیز از نظر دور نمانده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Khonam: an old word in ancient Persian texts in connection with zoology

نویسندگان [English]

  • Jalal Shayeq 1
  • Peyman Mika‘ili 2
چکیده [English]

Meshmesheh is a fatal disease common between man and perissodactyla, which has since long attracted the attention of many people in different civilizations, including Muslim zoologists of earlier times, thus being named variously. Amongst its different names, the Persian term khonam is noteworthy. Studies indicate that the concept behind this term goes well beyond the description of the disease meshmesheh, and has originally  been applied to every kind of lymphangitis, regardless of the sort of pus oozing from it. Khonam can therefore be employed as a substitute term for “ulcerative lymphangitis”.
In this article, by examining the term and its equivalents in both old and modern medical and zoological texts and considering the views of physicians and veterinarians from various centuries, the development of its meaning and application is discussed. Besides, some research is done on the etymology of khonam and a number of etymological possibilities are suggested.

ـ ابن‌منظور، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1410ق.
ـ استرآبادی، میرزا مهدی خان، سنگلاخ (فرهنگ ترکی-فارسی سدۀ دوازدهم هجری)، ویرایش روشن خیاوی، تهران، مرکز، 1374ش.
ـ باقری، مهری، 1380، واجشناسی تاریخی زبان فارسی، تهران، قطره.
- برهان قاطع، به کوشش محمد معین، تهران.
ـ تاجبخش، حسن، 1379، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، 2 ج، تهران، دانشگاه تهران.
ـ دهخدا، علی‌اکبر، 1377، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران.
- دو فرسنامه منثور و منظوم در شناخت نژاد و پرورش و بیماری‌های اسب، به اهتمام علی سلطانی گرد فرامرزی، تهران، مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل، 1366ش.
ـ فخر رازی، محمدبن عمر، جامع العلوم ستینی، تصحیح سید علی آل‌داود، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1382ش.
ـ کاشغری، محمودبن حسین، نام‌ها و صفت‌ها و ضمیرها و پسوندهای دیوان لغات الترک، ترجمه و تنظیم و ترتیب الفبایی از سید محمد دبیرسیاقی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1375ش.
ـ کویین، پی، جی و دیگران، 1386، میکروبشناسی دامپزشکی و بیماری‌های میکروبی (بخش بیماری‌های باکتریایی)، ترجمۀ زهرائی صالحی و جلال شایق، تهران، دانشگاه تهران.
- کامل الصناعتین، از مترجمی ناشناس، نسخۀ خطی شماره 573 کتابخانه و موزۀ ملی ملک، تهران.
ـ محمدبن محمد، فرسنامه، نسخۀ خطی شماره 2/8247 کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی، قم.
ـ Aiello, S.E., 1998, The Merck Veterinary Manual, 8th ed., National Publishing Inc. Philadelphia, Pensilvania.
ـ Aristoteles, Latine Interpretibus Variis, Historiae Animalium, Berolini, 1831.
ـ Creswell, Richard, 1883, Aristotle's History of Animals, In Ten Books, George Bell & Sons.
ـ Dinçer, F., 1967, Türk Folklorunda Veteriner Hekimliği Üzerinde Araştırmalar. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Yay. 214, Çalışmalar: 116, Ankara.
ـ Frisk, Hjalmar, 1954-1972, Griechisches etymologisches Wörterbuch, 3 vols. Heidelberg.
ـ Klein, David, 1899-1983, A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language.
ـ Leslau, 1991, Comparative Dictionary of Ge'ez, Wiesbaden, Harrassowitz.
ـ Lewis-Short, Freund's, 1879, A Latin Dictionary, Oxford.
ـ Liddell, Henry; Scott, Robert, 1885, A Greek-English Lexicon,Oxford University.
ـ Osmanağaoğlu, Ş.; Melikoğlu, B., 2009, Türkiye’de Ruam Hastalığı Eradikasyon Çalışmalarına Tarihsel Bir Bakış Açısı. Kafkas Univ. Vet Fak. Derg, 15 (3), 331-337.
ـ Payne Smith. R, 1818-1895, Thesaurus Syriacus, Oxonii, e typographeo Clarendoniano, 2 vols.
ـ Spencer, Celsus, De Medicina, Harvard University Press, 1961.
ـ Songer J. G.; Post, K. W., 2005, Veterinary Microbiology: Bacterial and Fungal Agents of animal Disease. Elsevier Saunders.