حماسه‌‌سرایی دینی در ادب فارسی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

مدرس دانشگاه تربیت معلم شهر کرد

چکیده

حماسه‌های دینی از انواع حماسه‌های تاریخی‌اند که دربارۀ بزرگان یا آیین‌های مذهبی سروده‌ شده‌اند. این نوع حماسه در ادب فارسی، از دیرباز تا کنون مصادیق فراوانی داشته است، اما چگونگی شکل‌گیری این حماسه‌ها، ویژگی‌ها و جایگاه آن‌ها در گسترۀ زبان و ادب فارسی، موضوعی است که به صورت جامع بدان پرداخته نشده است. در این مقاله، با مروری بر حماسه و انواع آن، چگونگی شکل‌گیری، ویژگی‌ها و جایگاه این نوع حماسه‌ها در ادب فارسی بررسی و مثلاً مشخص شده است که اولاً حماسه‌سرایی دینی، صرفاً معلول افول حماسه‌سرایی ملی نیست و حتی در بزرگ‌ترین حماسۀ ملی ایرانیان، یعنی شاهنامۀ فردوسی، انواعی از حماسه‌ها (اساطیری، ملی، تاریخی و دینی) در کنار هم آمده‌اند؛ ثانیاً حماسه‌های دینی در ایران، به دلیل وجود انگیزه‌‌های قوی مذهبی، مصادیق فراوانی دارند و دارای ویژگی‌های خاصی هستند، اگرچه بسیاری از آن‌ها از نظر زبان و بیان ضعیف‌اند و در آن‌ها نشانه‌های آشکاری از تقلید آن‌ها از شاهنامۀ فردوسی به چشم می­‌خورد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A study on the formation of religious epics in Persian literature

نویسنده [English]

  • Asghar Shahbazi
چکیده [English]

Religious epics are subsumed under historical epics, written about religious figures or ceremonies. This kind of epic has long since produced very many examples, but the question of their formation, their features and their place in the Persian language and literature has not been addressed in a comprehensive way.
In the present article, by reviewing the epics and its kinds, the manner of their development, characteristics and standing have been studied. It has been demonstrated, for instance, that the composing of religious epics does not merely result from the decline of national epics, and that even in the greatest national epic of Persians, namely Firdowsi’s Shahnameh, kinds of epics (mythical, national, historical, and religious) all come together. Secondly, due to strong religious incentives, religious epics in Iran present numerous instances, each having their own features and qualities, though many of them are poor in language and diction and demonstrate clear indications of imitating Firdowsi.

ـ آیدنلو، سجاد، 1388، متون منظوم پهلوانی (منظومه‌‏های پهلوانی پس از شاهنامه)، تهران، سمت.
ـ ابن‌حسام خوسفی، خاوران‌‏نامه (نیمۀ اول)، به تصحیح حیدرعلی خوش‏کنار، اردبیل، مهد تمدن، 1386ش.
ـ ابن‌شعبۀ حرّانی، تحف‌العقول ‌عن ‌آل‌الرّسول، قم، شریف الرضی، 1421ق.
ـ اته، هرمان، 1351، تاریخ ادبیات ایران، ترجمۀ صادق رضازادۀ شفق، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ اشرف‌زاده، رضا، 1378، نوبت‌زن کوی ساقی، مشهد، آیینۀ اندیشه.
ـ افشاری، مهران، 1389، «جست‌‏وجویی در تاریخ مناقب‏‌خوانی و اشاره‌‏هایی به منظومۀ علی‌‏نامه»، آینۀ میراث، س 8، ضمیمۀ 20، ص 7ـ33.
ـ امیرمعزی، دیوان، به کوشش عباس اقبال، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1318ش.
ـ باذل مشهدی، میرزامحمدبن‌رفیع، حملۀ حیدری، تهران، کتابفروشی اسلام، 1364ش.
ـ جلالی ‏پندری، یدالله، 1389، «حملۀ حیدری»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج 14، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ص 209ـ213.
ـ حمیدیان، سعید، 1383، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، تهران، ناهید.
ـ خالقی مطلق، جلال، 1386، «حماسه»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ج 2، زیر نظر اسماعیل سعادت، تهران، فرهنگستان زبان و ادب ‏فارسی، ص 738ـ745.
ـ دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعرا، به اهتمام ادوارد براون، لیدن، مطبعۀ بریل، 1318ش.
ـ دهخدا، علی اکبر، 1373، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران.
ـ رازی، عبدالجلیل، النّقض (تألیف 560ق)، به تصحیح سید‏ جلال‌‏الدین حسینی ارموی، تهران، [بی‌نا]، 1331ش.
ـ ربیعیان، محمدرضا، 1381، «حماسه»، فرهنگنامۀ ادب فارسی، ج 2، زیر نظر حسن انوشه، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص 533ـ538.
ـ رزمجو، حسین، 1368، انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی، تهران، امیرکبیر.
ـ رزمجو، حسین، 1370، انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، مشهد، آستان قدس.
ـ رزمجو، حسین، 1381، قلمرو ادبیات حماسی ایران، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ ریپکا، یان، 1356، تاریخ ادبیات ایران، ترجمۀ عیسی شهابی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ الشرتونی، سعید، اقرب الموارد، قم، مکتبۀ آیةالله العظمی مرعشی نجفی، 1403ق.
ـ شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1372، «انواع ادبی و شعر فارسی»، مجلۀ رشد آموزش ادب فارسی، س 8، ش 32ـ33، بهار و تابستان، ص 4ـ9.
ـ شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1389، «حماسه‌ای شیعی از قرن پنجم»، آینۀ میراث، س 8، ضمیمۀ 20، ص 93ـ176.
ـ شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1391، با چراغ و آینه، تهران، سخن.
ـ شمشیرگرها، محبوبه، 1389، «بررسی سبک‏‌شناسانۀ حماسه‌‏های دینی در ادب پارسی»، فصلنامۀ تاریخ ادبیات دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ش 3/64، ص 133ـ160.
ـ شمیسا، سیروس، 1376، انواع ادبی، تهران، فردوس.
ـ شیخ صدوق، من‌لایحضره‌الفقیه، ترجمۀ محمدجواد غفاری، تهران، صدوق، 1367ـ1369ش.
ـ صادقیان، محمدعلی، 1380، «بیان حماسی در منظومۀ حملۀ حیدری»، مجموعه مقالات همایش راجی ‏کرمانی، به کوشش یحیی طالبیان، کرمان، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان کرمان، ص 81ـ92.
ـ صفا، ذبیح‌الله، 1369، حماسه‌سرایی در ایران، تهران، امیرکبیر.
ـ صفا، ذبیح‌الله، 1373، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، فردوس و مجید و اندیشه.
ـ غلامرضایی، محمد، 1387، سبک‌‏شناسی شعر پارسی (از رودکی تا شاملو)، تهران، جامی.
ـ فرخی سیستانی، دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، اقبال، 1335ش.
ـ فردوسی، شاهنامه (چاپ مسکو)، به کوشش سعید حمیدیان، تهران، قطره، 1379ش.
ـ فضیلت، محمود، 1379، «سبک‏‌شناسی حملۀ حیدری ملا بمانعلی راجی کرمانی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش 156، زمستان، ص 361ـ380.
ـ قرشی، باقر شریف، 1380، حیاةالامام علی‌بن‌ موسی‌الرضا، قم، سعیدبن ‌جبیر.
ـ کیوانی، مجدالدین، 1386، «حملۀ حیدری»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ج 2، زیر نظر اسماعیل سعادت، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ص 752ـ756.
ـ کیوانی، مجدالدین، 1389، «به بهانۀ کشف و نشر علی‌نامه»، آینۀ میراث، س 8، ضمیمۀ 20، ص 177ـ188.
ـ محجوب، محمدجعفر، 1386، ادبیات عامیانۀ ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، چشمه.
ـ مسعود، جیران، الرائد، ترجمۀ رضا انزابی‌نژاد، مشهد، آستان قدس، 1372ش.
ـ معلوف، لوئیس، 1374، المنجد، ترجمۀ محمد بندرریگی، تهران، ایران.
ـ مؤتمن، زین‌‏العابدین، 1352، تحول شعر فارسی، تهران، طهوری.
ـ ممتحن، حسین‌علی، 1354، نهضت شعوبیه، چاپ تهران، کتاب‌های جیبی.
ـ منزوی، احمد، 1349ـ1351، فهرست نسخه‏‌های خطی فارسی، تهران، مؤسسۀ فرهنگی منطقه‌‏ای وابسته به سازمان همکاری‌های منطقه‌‏ای.
ـ یاحقی، محمدجعفر، 1386، «حیرتی تونی»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ج 2، زیر نظر اسماعیل سعادت، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ص 765-766 .
ـ Abrams, M.B., 1993, “Epic”, Glossary of Literary Terms, sixth edition, New York: Hotl, Rinehart And Winston, Inc.
ـ Cuddon, J.A., 1984, “Epic”, A Dictionary of Literary Terms, forth edition, Great Britan Penguin Books.
ـ “Epic Poetry or Epos”, Encyclopedia Britannica, Vol. 8, Chicago. The University of Chicago. 1947.
ـ Peck, John; Coyle, Martin, 2002, Literary Terms and Criticism, England.