بررسی ساختار زبانی، تاریخی و فرهنگی «سرود بخارا»

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشگاه بوعلی سینا

2 مربی و مدرس مراکز علمی آموزش و پرورش ناحیۀ یک همدان

3 دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

سرود مردم بخارا از آن رو در پژوهش‌های ما اهمیت بسیار یافته است که نزد گروهی از محققان به عنوان یکی از نخستین سروده‌های زبان فارسی به شمار آمده است. مقالۀ حاضر ضمن بررسی کوتاهی از سیر تاریخی نقد و نظرها دربارۀ این سرود، روایتی دیگر از آن به دست می‌دهد. در این روایت ضمن رد و قبول و نقد و تحلیل برخی از آراء منتقدان،‌ ساختار ادبی سرود، با نگرشی دقیق‌تر، مورد ارزیابی قرار گرفته است و از سوی دیگر تحلیل تازه‌ای از محتوای سرود با توجه به سیر تاریخی و اهمیت ایدئولوژیک آن ارائه شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The study of the linguistic, historical and cultural make-up of “the Song of Bukhara”

نویسندگان [English]

  • Ali Mohammadi 1
  • Entesar Parastgari 2
  • Fahimeh Erteqaei 3
1
2
3
چکیده [English]

The reason why “The Song of Bukhara” has become of such great importance in our academic studies is that it is considered as one of the earliest songs in Persian language.
This article while making a brief review of the historical course of opinions and criticisms about the song, presents a different interpretation of it. Arguing for or against some of the views of the critics and their analyses, we will make a more accurate assessment of the song on the one hand, and present a fresh analysis of its contents in the light of its historical development and ideological significance, on the other. 

ـ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، قم، کتابخانۀ آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، 1383ش.
ـ ابن‌خردادبه، مسالک و ممالک، ترجمۀ سعید خاکرند، تهران، میراث ملل، 1371ش.
ـ ابن‌قتیبه، ابی‌محمد عبدالله‌‌بن‌مسلم، المعارف، تحقیق و مقدمۀ ثروت عکاشه، قاهره، دارالمعارف بمصر، 1969م.
ـ ابوالفرج اصفهانی، علی‌بن الحسین، الاغانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1994م.
ـ ابوحاتم رازی، کتاب الزینه فی الکلمات الاسلامیه العربیه، به‌کوشش حسین‌بن فیض‌الله همدانی، صنعاء، مرکز الدراسات و البحوث الیمنی، 1994م.
ـ الازدی، ابن درید، ابوبکر محمدبن الحسن، جمهرة اللغه، به‌کوشش منیر رمزی بعلبکی، بیروت، دارالعلم للملایین، 1987م.
ـ بغدادی، ابوجعفر، اسماء‌المغتالین من الاشراف فی‌الجاهلیه و الاسلام، به‌کوشش سید حسن کسروی، بیروت، دارالکتب العلمیّه، 1422ق.
ـ بغدادی، ابوجعفر محمدبن حبیب، اسماء‌المغتالین من الاشراف فی‌الجاهلیه و الاسلام، ج 2، به‌ کوشش عبدالسلام هارون، بیروت، دارالجیل، 1991م.
ـ بلاذری، احمدبن یحیی، فتوح‌البلدان، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، تهران، سروش، 1364ش.
ـ بهار، محمدتقی، 1369، سبک‌شناسی، ج 2، تهران، امیرکبیر.
- تاریخ سیستان، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، معین، 1381ش.
ـ تنوخی، ابوعلی محسن‌بن علی، الفرج بعد الشدة، به‌کوشش عبود الشالجی، بیروت، دار صادر، 1975م.
ـ داد، سیما، 1375، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران، مروارید.
- درخت آسوریک، ترجمۀ یحیی ماهیار نوابی، تهران، فروهر، 1363ش.
ـ دمیری، کمال‌الدین محمدبن موسی‌بن عیسی، حیاة الحیوان الکبرا، به ‌کوشش احمد حسن بسج، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2003م.
ـ الدینوری، علامه‌بن محمد عبدالله‌بن مسلم‌بن قتیبه، الشعر و الشعراء، تحقیق عُمَر الطباع، بیروت، دارالارقم‌بن الارقم، 1997م.
ـ رجایی، احمدعلی، 1353، پلی میان شعر هجایی و عروضی فارسی در قرون اول هجری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
ـ رجایی، احمدعلی، 1375، لهجۀ بخارایی، مشهد، دانشگاه فردوسی.
ـ رشیدی، علی‌محمد، 1383، یک‌قرن ترانه و آهنگ، تهران، صفی‌علیشاه.
ـ زرین‌کوب، عبدالحسین، 1391، «سرود بخارا، کهن‌ترین نمونۀ شعر به زبان فارسی»، بخارا، ش 91، ص 313ـ316.
ـ سعدی، مصلح‌‌بن ‌عبدالله، کلیات، به‌ کوشش محمدعلی فروغی، تهران، امیرکبیر، 1386ش.
ـ سنایی، ابوالمجد مجدودبن آدم، دیوان، به ‌کوشش مدرس ‌رضوی، تهران، سنایی، 1362ش.
ـ سوزنی سمرقندی، دیوان، نرم‌افزار دُر ج 3، کتابخانۀ الکترونیک شعر فارسی، مهرارقام رایانه، www.Mehrargham,com.
ـ شفیعی‌ کدکنی، محمدرضا، 1380، «کهن‌ترین نمونۀ شعر فارسی»، حافظ، ش 62، ص 28ـ32.
ـ شفیعی‌ کدکنی، محمدرضا، 1383، «یک اصطلاح موسیقی در شعر حافظ»، حافظ، ش 3، ص 8ـ12.
ـ شکوری بخارایی، محمدجان (م. شکورف)، 1996، خراسان است اینجا (معنویت، زبان و احیای ملی تاجیکان)، دوشنبه، فرهنگ نیاگان.
ـ شمس قیس رازی، المعجم فی معاییر الاشعار العجم، به‌کوشش محمد قزوینی، تهران، زوار،1360ش.
ـ صادقی، علی‌اشرف، 1357، تکوین زبان فارسی، تهران، دانشگاه آزاد ایران.
ـ صادقی، علی‌اشرف، 1363، «نخستین شاعر فارسی‌سرا و آغاز شعر عروضی»، معارف، ش 2، ص 87ـ116.
ـ صفا، ذبیح‌الله، 1368، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، فردوس.
ـ طبری، ابی جعفر محمدبن‌جریر، 1971، تاریخ الرسل و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر.
ـ عطار، فریدالدین، مصیبت‌نامه، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن، 1386ش.
ـ عوفی، محمد، لباب‌الالباب، ج 1، به ‌کوشش ادوارد براون، لیدن، چاپخانۀ بریل، 1906م.
ـ قزوینی، محمد، 1307، بیست مقاله، به ‌کوشش ابراهیم پورداوود، بمبئی، انجمن زردشتیان.
ـ قزوینی‌ رازی، عبدالجلیل، نقض، تصحیح جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، 1358ش.
ـ قنوات، عبدالرحیم، 1388، «خاتون بخارا»، مجلۀ تاریخ و تمدن اسلامی، س 5، ش 10، ص 3ـ34.
ـ محمدکامل، الفخام، عیاد، شاکر، 1407، «التعریف و النقد»، مجلۀ مجمع اللغه العربی بدمشق، مجلد 62، عدد 3، ص 605ـ629.
ـ مسلمانیان قبادیانی، رحیم، 1384، «نخستین شعر دری»، کیهان فرهنگی، ش 226، ص 68ـ69.
ـ مولوی، جلال‌الدین محمد، کلیات شمس‌تبریزی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، به ‌اهتمام اردوان بیاتی، تهران، دوستان ،1384ش.
ـ مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، به ‌اهتمام کاظم مطلق، تهران، بوستان توحید، 1383ش.
ـ مهستی، گنجوی، دیوان، به ‌کوشش محمد طاهری‌ شهاب، تهران، ابن‌سینا، 1347ش.
- مینوی خرد، ترجمۀ احمد تفضّلی، تهران، توس، 1364ش.
ـ ناصر ‌خسرو قبادیانی، دیوان، به کوشش مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، 1370ش.
ـ نخجوانی، هندوشاه، صحاح الفرس، به کوشش عبدالعلی طاعتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1341ش.
ـ نرشخی، ابوبکر محمدبن‌جعفر، تاریخ بخارا، ترجمۀ ابونصر احمدبن ‌محمدبن ‌نصر القباوی، تلخیص محمدبن ‌زفربن ‌عمر، تصحیح مدرس رضوی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1351ش.
ـ نرشخی، عمر، تاریخ بخارا، به‌کوشش امیرحسین خنجی، پارس‌بوک، [بی‌جا]، 1384ش.
ـ نظامی عروضی سمرقندی، چهارمقاله‌، به ‌کوشش محمد معین، تهران، امیر‌کبیر، 1369ش.
ـ نظامی گنجوی، الیاس‌بن ‌یوسف، کلیات، به ‌تصحیح حسن ‌وحیددستگردی، به ‌کوشش نظام‌الدین نوری، تهران، زهره، 1384ش.
ـ نعمانی، شبلی، 1335، شعر‌العجم، ترجمۀ محمدتقی ‌فخر داعی گیلانی، تهران، ابن‌سینا.