کلمات ترکی ‌ـ ‌مغولی در کلیات شمس

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشگاه خوارزمی تهران

2 استادیار دانشگاه خوارزمی تهران

3 استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج

چکیده

غزلیات مولانا در میان آثار شاعران فارسی، افزون بر جنبه‌های بسیارِ دیگر، از لحاظ واژه‌ها نیز بی­‌همتاست. گستردگی دایرۀ واژه‌های مولانا به تناسب وسعت مفاهیم و مضامین شعر اوست. ذهن سیّال او، هم­چنان­که غالباً در ابداع و خلق معنی فعال است، در لفظ نیز از تنگنای واژه­‌های رسمی آزاد است و تجارب تازه­ در موضوع و وزن، خود به خود سخن او را از کلمات و ترکیبات تازه مشحون کرده است.
شماری از کلمات شعر مولانا ترکی‌ ـ ‌مغولی هستند. از این شمار بعضی همراه میراث زبانی و ادبی اهل خراسان به وی رسیده‌­اند و برخی به سبب حضور در قونیه و صحبت و الفت با ترک­‌زبانان به شعر او راه یافته‌­اند. جست‌و‌جو در تعداد و تشخیص و تمییز این دو گروه در حد خود فوایدی دارد که شناسایی نوع گرایش مولانا به زبان ترکی و میزان تأثیر زبان و گفتار بعضی از پیرامونیان در شعر او، از جمله آن‌هاست. بررسی‌ها نشان می‌دهد که تاکنون چنان­که باید به جمع و توضیح این مجموعه پرداخته نشده است و معنی پیشنهادی بعضی از شارحان شعر مولانا برای دسته­‌ای از آن‌ها نیز جای تأمل دارد. در مقالۀ حاضر، با اشاره به انواع لغات ترکی ‌ـ‌ مغولی در غزلیات شمس و نوع تصرف مولانا در آن‌ها، به طرح معنی واژه­‌هایی پرداخته شده است که پیش از او در نظم و نثر فارسی به کار رفته­‌اند. این جست‌و‌جو علاوه بر تأکید بر وسعت دایرۀ واژگان، در حد خود می‌­تواند خوانندگان و محققان را در شناخت زبان .شعر مولانا یاری دهد

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Turkish-Mongolian words in Kolliyat-e Shams

نویسندگان [English]

  • Mahmud ‘Abedi 1
  • Mohammad Shadrooymanesh 2
  • Badriye Qavami 3
چکیده [English]

Amongst the works of Persian poets, Mawlana’s ghazaliyat(lyrics) are, in addition to their many other aspects, unique in terms of the kind of the words used in them. The extent of Mawlana’s lexicon is in direct proportion with the extent of the motifs and themes of his poetry. His fluid mind, just as it is often active in creating novel ideas, hardly confines itself to the narrow circle of conventional stock words, fresh experiences in ideas and rhythms automatically filling his speech with new simple words as well as compounds and phrasal combinations.
A number of words in Mawlana’s poetry are Turkish-Mongolian. Of these some have come to him from the linguistic literary legacy of Khorasani folks, and some others have entered his verses as a result of his stay in Konya and close association with Turkish speakers. Exploring the number of these two groups of words and identifying and differentiating them is in itself useful, including the understanding of Mawlana’s nature of inclination to Turkish and the degree of the impact on his poetry of the language and speech of those around him. Studies show that this topic has so far not been addressed as properly as it should, and that the definitions suggested by some of Mawlana’s commentators for a group of such lexical items are to be doubted.
In the present article, while presenting kinds of the Turkish-Mongolian words in gazaliyat-eShams and the sort of changes Mawlana has made in them, the writers address the meanings of those words that had been used in Persian prose and poetry before Mawlana. Besides underlining the extent of the poet’s vocabulary, this study could play its part in assisting readers and researchers to further understand the language of Mawlana’s poetry.
 

- استرآبادی، میرزا مهدی، 1374، سنگلاخ، به کوشش روشن خیاوی، تهران، مرکز.
- افلاکی، شمس‌الدین احمد، مناقب‌العارفین، با تصحیح تحسین یازیجی، تهران، دنیای کتاب، 1362ش.
- اقسرایی، محمودبن محمد، مسامرﺓ الاخبار و مسایرﺓ الاخیار، به تصحیح عثمان توران، آنقره، 1943م.
- امیر معزّی، دیوان، به تصحیح عباس اقبال، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1318ش.
- انوری، دیوان، به اهتمام محمد تقی مدرس رضوی، تهران، علمی و فرهنگی، 1362ش.
- بخاری، صلاح‌بن محمد، انیس الطالبین و عدّﺓ السالکین، به تصحیح خلیل ابراهیم صاری اوغلی، تهران، کیهان، 1371ش.
- بسحاق شیرازی، کلیات اطعمه، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، میراث مکتوب، 1382ش.
- بهار، محمدتقی، 1371، بهار و ادب فارسی، گردآوردۀ محمد گلبن، تهران، کتاب‌های جیبی.
- بیهقی، ابوالفضل محمدبن حسین، تاریخ بیهقی، تصحیح علی‌اکبر فیاض، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1356ش.
- جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای جوینی، به تصحیح علامه قزوینی، (افست)، 1367ش.
- حافظ، دیوان، به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران، اساطیر، 1367ش.
حدود العالم من المشرق الی المغرب، با ترجمۀ مقدمۀ بارتولد، به کوشش مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، تهران، 1383ش.
- خاقانی شروانی، تحفةالعراقین، به کوشش یحیی قریب، تهران، کتاب‌های جیبی، 1357ش.
- خاقانی شروانی، دیوان، به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران، زوار، 1357ش.
- خرندزی زیدری نسوی، شهاب‌الدین محمد، سیرت جلال‌الدین منکبرنی، به تصحیح مجتبی مینوی، تهران، علمی و فرهنگی، 1365ش.
- رازی، ابوالفتوح، روض‌الجنان و روح‌الجنان، به کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، 1371ش.
- رازی، نجم‌الدین، مرصادالعباد، به تصحیح محمدامین ‌ریاحی، تهران، علمی و فرهنگی، 1365ش.
- راوندی، محمدبن علی، راﺣﺔالصدور و آﻳﺔالسّرور، به تصحیح محمد اقبال، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
- رشیدالدین فضل‌الله همدانی، جامع‌التواریخ، به تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، البرز، 1373ش.
- سامی، شمس‌الدین، قاموس لغات ترک، ترکیه، 1317ق.
- سعدی، کلیات، به کوشش محمدعلی فروغی، تهران، امیرکبیر، 1367ش.
- سوزنی سمرقندی، دیوان، به کوشش ناصرالدین شاه‌حسینی، تهران، [بی‌­تا].
- شفیعی کدکنی، محمدرضا، غزلیات شمس تبریز، تهران، سخن، 1385ش.
- ظهیرالدین فاریابی، دیوان، به کوشش امیرحسین یزدگردی، تهران، قطره، 1381ش.
- عطار نیشابوری، فریدالدین، منطق‌الطیر، به تصحیح محمود عابدی و تقی پورنامداریان، تهران، سمت، 1390ش.
- عوفی، سدیدالدین محمد، لباب‌الالباب، از روی چاپ براون، تهران، فخر رازی، 1361ش.
- فرخی سیستانی، دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، زوّار، 1363ش.
- فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، زیر نظر آ. برتلس، مسکو، انستیتو خاورشناسی، 1960ـ1971م.
- فروزانفر، بدیع‌­الزمان، 1361، زندگی مولانا جلال الدین محمد مشهور به مولوی، تهران، زوّار.
- کاشغری، محمودبن حسین، دیوان لغات الترک، چاپ عکسی، استانبول، 2008م.
- منهاج سراج، طبقات ناصری، به تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، 1363ش.
- مولوی، جلال‌الدین محمد، فیه ما فیه، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، امیرکبیر، 1362ش.
- مولوی، جلال‌الدین محمد، کلیات شمس، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، امیرکبیر، 1362ش.
- مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد نیکلسن، تهران، مولی، 1360ش.
- مولوی، جلال‌الدین محمد، مکتوبات مولوی، به کوشش توفیق سبحانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1371ش.
- ناصر خسرو، دیوان، به کوشش مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، 1353ش.
- نظام‌الملک طوسی، سیرالملوک، به کوشش هیوبرت دارک، تهران، علمی فرهنگی، 1364ش.
- نظامی گنجوی، اقبال‌نامه، به تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران، اقبال، [بی­‌تا].
- نظامی گنجوی، شرفنامه، به تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران، اقبال، [بی­‌تا].
نوروزنامه، [منسوب به] خیام نیشابوری، به کوشش علی حصوری، تهران، طهوری، 1357ش.
یادنامۀ ابوالفضل بیهقی (مجموعه مقالات)، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1374ش.