رساله‌ای در نقد نقّالی از دورۀ قاجاری

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه پیام نور ارومیه

چکیده

در کتابخانۀ مجلس نسخه‌ای به شمارۀ 13415 وجود دارد که بخش نخست آن در بارۀ نقّالی است. نویسندۀ این رساله جواد اصفهانی نام دارد و بنابر قرینه‌ای که از خود متن به دست می­آید، آن را در دورۀ سلطنت مظفرالدین شاه قاجار نوشته است.
موضوع این رساله نقد و نکوهش نقّالی (در معنای عام داستانگزاری) است و نویسنده به استناد دلایلی، در یکی از ادوارِ اوجِ رونقِ نقّالی به رد و انکار این فن پرداخته که در نوع خود کم‌نظیر و بسیار جالب است. در این مقاله، متنِ بخش اول رسالۀ جواد اصفهانی، تصحیح و سپس برخی نکات و اشاراتِ مهم آن در بارۀ نقّالی استخراج و بررسی شده است. موضوعاتی نظیر علل مخالفت نویسنده با داستان­گویی، معرفی یکی از نقّالان عصر قاجار، شیوع داستانگزاری از دورۀ معاویه به بعد، دلبستگی شنوندگان به داستان‌ها و شخصیت‌های نقّالی، ناتمام گذاشتن داستان در آداب نقّالی، درآمد روزانۀ یکی از نقّالان در شهر سبزوار در عصر قاجار، ترکیب «چراغ اللّه» در اصطلاحات داستانگویان و افسانۀ ابوالقاسم کرگانی و فردوسی.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A treatise on the criticism of popular story-telling from the Qajar period

نویسنده [English]

  • Sajjad Aydenloo
چکیده [English]

At the Majlis Library there is a manuscript under no.13415 the first part of which is on story-telling (naqqali). Its author is Javad Isfahani and, based on a reference in the text, this critique appears to have been written during the reign of the Qajar Muzaffar al-Din Shah.
Unique and extremely interesting of its kind, its subject matter is criticism and censure of naqqali (in the broad sense of narration). The author, on the basis of certain reasons, has set to denounce the art of narration at a time when it was enjoying one of its most flourishing phases.
In the present article the text of the first section of Javad Isfahani's treatise is redacted, and then some of the significant points and references in the text, regarding story-telling, are highlighted and examined. Such things as the reasons for the author's disapproval of story-telling, the description of one of the story-tellers of the Qajarid times, the development of story-telling from Mo'aviyeh's days on, the passion of audiences for stories and their interest in story-teller's personalities, the reason for leaving a story unfinished in narrating practice, the daily income of one of the story-tellers of the city of Sabzevar in the Qajarid times, the significance of the phrase “Cheragh Allah” (the lamp/light of God) in the jargon of story-tellers, and finally the tale of Abu al-Qasem Gorgani and Firdowsi.

ـ ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمان، 1386، القصّاص و المذکّرین (قصه و قصه‌گویی در اسلام)، ترجمه، تعلیقات و مقدّمه دکتر مهدی محبّتی، تهران، چشمه.
- اسکندری، کریم، 1387، «گفتگو با محمد فراهانی»، آینۀ خیال، ش 10، مهر-آبان، ص 40-42.
ـ اصفهانی، جواد، دیوان جواد اصفهانی (انتقاد از نقّالی- کشف القُنبُل)، نسخۀ شمارۀ 13145 کتابخانۀ مجلس.
ـ افشاری، مهران، 1385، «شمع و چراغ و آتش در فرهنگ مردم ایران»، تازه به تازه نو به نو (مجموعه مقالات)، تهران، چشمه، ص 135ـ149.
ـ امیدسالار، محمود، 1389، «علامه قزوینی، شاهنامه و اشاعۀ داستان‌های حماسی در میان اعراب جاهلی»، سی­ و دو مقاله در نقد و تصحیح متون ادبی، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ص 180ـ194.
ـ انوری، حسن، 1382، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن.
ـ انوری، حسن، 1383، فرهنگ کنایات سخن، تهران، سخن.
ـ بویس، مری، 1369، «گوسان پارتی و سنت نوازندگی در ایران»، ترجمۀ مسعود رجب‌­نیا، تحقیق و بررسی توس، به کوشش محسن باقرزاده، تهران، توس، ص 29ـ64.
ـ بیضایی، بهرام، 1387، نمایش در ایران، تهران، روشنگران و مطالعات زنان، چاپ ششم.
ـ پرچمی، محب­‌الله، 1388، فرهنگ شفاهی سخن، تهران، سخن.
ـ پور جوادی، نصرالله، 1372، «فقع گشودن فردوسی و سپس عطار (بحثی در ماهیت شعر و شاعری از نظر عطار)»، بوی جان (مقاله‌هایی در بارۀ شعر عرفانی فارسی)، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ص 72ـ122.
ـ تفضّلی، احمد، 1376، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش دکتر ژاله آموزگار، تهران، سخن.
ـ تودوا، ماگالی، 1377، از پانزده دریچه (نگاهی به فردوسی و شاهنامه)، زیر نظر محمدکاظم یوسف‌­پور، گیلان، دانشگاه گیلان.
ـ تهامی، سید غلامرضا، 1386، فرهنگ اعلام تاریخ اسلام، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم.
ـ جعفریان، رسول، 1378، قصه­‌خوانان در تاریخ اسلام و ایران (مروری بر جریان قصه خوانی، ابعاد و تطوّر آن در تاریخ اسلام و ایران)، تهران، دلیل.
ـ جمال­‌زاده، سید محمدعلی، 1382، فرهنگ لغات عامیانه، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، سخن، چاپ دوم (اول برای ناشر).
ـ خیام‌­پور، عبدالرسول، 1368، فرهنگ سخنوران، تهران، طلایه.
ـ دبیرسیاقی، سید محمد، 1383، زندگینامۀ فردوسی و سرگذشت شاهنامه، تهران، قطره.
- دولتشاه، سمرقندی، تذکرةالشعرا، تصحیح ادوارد براون، اساطیر، 1382 ش.
ـ دهخدا، علی‌ا­کبر، 1377، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم از دورۀ جدید.
ـ راوندی، مرتضی، 1382، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، نگاه، ج 6، چاپ سوم.
ـ ریاحی، محمدامین، 1372، سرچشمه‌های فردوسی شناسی، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
ـ زرشناس، زهره، 1384، میراث ادبی روایی در ایران باستان، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- زریری، عباس، 1369، داستان رستم و سهراب (روایت نقّالان)، ویرایش جلیل دوستخواه، تهران، توس.
ـ شبستری، شیخ محمود، 1382، گلشن راز، به کوشش دکتر محمدرضا برزگر خالقی، تهران، زوّار، چاپ دوم.
ـ شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1380، «اصول هنر قصه‌گویی در ادب فارسی»، ارج‌نامۀ شهریاری، به خواستاری و اشراف دکتر پرویز رجبی، تهران، توس، ص 351ـ360.
ـ شمیسا، سیروس، 1378، فرهنگ تلمیحات، تهران، فردوس، چاپ ششم.
ـ شیرازی، محمد معصوم (معصوم علی­شاه)، 1345، طرائق الحقائق، تصحیح دکتر محمدجعفر محجوب، تهران، کتابفروشی باران.
ـ صیدیّه، سیمین، 1385، «معرفی چند نسخۀ خطی نادر در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی»، پیام بهارستان، سال ششم، شمارۀ 65، آبان، ص 43 و44.
ـ عاشورپور، صادق، 1389، نمایش‌های ایرانی، تهران، سوره مهر، ج 4 (نقّالی).
ـ عطار، فریدالدین، 1386، اسرارنامه، تصحیح دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن، چاپ دوم.
ـ فردوسی، ابوالقاسم، 1386، شاهنامه، تصحیح دکتر جلال خالقی‌­مطلق، دفتر ششم با همکاری دکتر محمود امیدسالار و دفتر هفتم ابوالفضل خطیبی، تهران، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
ـ محمود میرزا، قاجار، 1346، سفینة المحمود، تصحیح دکتر عبدالرسول خیام‌­پور، تبریز، موسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.
ـ قربانی‌­زرین، باقر، 1389، «الحماسه»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ج 14، ص 86ـ89.
ـ قزوینی رازی، عبدالجلیل، 1358، نقض معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض فضائح الروافض، تصحیح میر جلال­‌الدین محدّث، تهران، انجمن آثار ملی، چاپ دوم.
ـ کاتب ارجانی، فرامرزبن خداداد، 1385، سمک عیّار، به کوشش دکتر پرویز ناتل خانلری، تهران، آگاه، چاپ هشتم.
ـ کیوانی، مجدالدین، 1377، «ادیب الممالک»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 7، ص 374ـ379.
ـ محجوب، محمدجعفر، 1382 الف، «تحوّل نقّالی و قصه‌خوانی، تربیت قصه‌­خوانان و طومارهای نقّالی»، ادبیات عامیانۀ ایران، به کوشش دکتر حسن ذوالفقاری، تهران، چشمه، ج 2، ص 1079ـ1113.
ـ محجوب، محمدجعفر، 1382 ب، «امیر ارسلان رومی»، ادبّات عامیانۀ ایران، همان، ج 1، ص 473ـ525.
ـ محجوب، محمدجعفر 1382 ج، «بوستان خیال درازترین داستان عوامانۀ فارسی»، ادبیات عامیانۀ ایران، ج 1، ص 617ـ676.
ـ محجوب، محمدجعفر، 1382 د، «از فضایل و مناقب‌خوانی تا روضه‌خوانی»، ادبیات عامیانۀ ایران، ج 2، ص 1207ـ1242.
ـ محمدبن عبدالخالق‌­بن معروف، 1383، «انیس الشعرا»، به کوشش محمد باهر، نامۀ معانی (یادنامۀ استاد احمد گلچین معانی)، به کوشش بهروز ایمانی، تهران، کتابخانۀ مجلس، ص 227ـ322.
ـ مستوفی، حمدالله، 1380، ظفرنامه، مقدمه و تصحیح مهدی مداینی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ج 1 (قسم الاسلامیّه/ احوال رسول الله).
ـ مستوفی، حمدالله، 1381، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، امیر کبیر، چاپ چهارم.
ـ میرشکرایی، محمد، 1385، «شاهنامه­‌خوانی از دید مردم‌­شناسی (نظری به تاریخچۀ شاهنامه‌­خوانی)»، شاهنامه­‌خوانی (مجموعه مقالات)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر اول، ص 30ـ45.
- مصاحب، غلامحسین، دایرةالمعارف فارسی، 1387، تهران، کتاب‌های جیبی.
ـ نجفی، ابوالحسن، 1387، فرهنگ فارسی عامیانه، تهران، نیلوفر، چاپ دوم.
ـ نصری اشرفی، جهانگیر، 1380، گوسان پارسی (بررسی نقل و نقّالی در نواحی ایران)، تهران، سوره مهر.
ـ هفت لشکر (طومار جامع نقّالان)، 1377، تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.