بررسی تحلیلی مکتب هنری شیراز با استناد به آرایه‌های نسخ خطی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشی سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران

چکیده

کتاب‌آرایان ایرانی با توجه به سابقه‌ای که پیش از ظهور اسلام در نقاشی داشتند، از سده‌های چهارم و پنجم هجری به بعد برای لذت بخشیدن به جان و روح انسان، نخست مصحف‌ها و سپس نسخه‌های دیگر خطی را مذهَّب و مصوَّر ساختند. در ابتدا نقوش به کار رفته در حوزه کتاب‌آرایی ایرانی‌ـ اسلامی ساده و مطلق با رنگ‌های محدود و به‌ویژه زر ناب بود و از قرن ششم هجری به بعد عناصر رنگی متنوع دیگر اضافه شد. از این زمان به بعد سبک‌ها و مکتب‌های هنری متعددی همچون شیراز، هرات، تبریز و اصفهان پدید آمد که هر کدام از ویژگی‌های متمایز و منحصر به فردی برخوردار بود. از مهم‌ترین و فعال‌ترین مراکز نگارگری و تذهیب ایران از اواسط قرن هشتم هجری تا پایان سدۀ چهاردهم، مکتب شیراز بوده است. هنرمندان شیراز براساس تجارب گذشتگان، هنر نگارگری و تذهیب و رنگ‌آمیزی را ادامه دادند و در دوره‌های مختلف نیز نوآوری‌هایی بر آن افزودند. در دوران آل اینجو و آل مظفر (قرن هشتم هجری) تذهیب مکتب شیراز در آغاز ساده و با رنگ اصلی مایۀ طلایی و آبی لاجورد بود و کم‌کم در کیفیت خطاطی و سبک خوشنویسی، نوع و کیفیت کاغذ و رنگ‌مایه تحولاتی به وجود آمد. در دورۀ تیموری رنگ‌ها متنوع‌تر، پخته‌تر و لطیف‌تر شد و متون ادبی و علمی هم مورد تزئین قرار گرفت. در دورۀ صفویه طرح‌های اسلیمی همراه با برگ‌های ریز و پیچیده با شاخ و برگ در خطوط ظریف و جذاب افزوده شد. در دورۀ زندیه تنوع رنگی بیشتر و رنگ‌ها تند و دقت در آن‌ها کم شده و از عناصر تزئینی بیشتر استفاده شده است. مکتب شیراز در عهد قاجار به اوج و درخشش کم‌نظیر خود رسید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An analytical study of the Shiraz school of art based on the illuminations of manuscripts

نویسنده [English]

  • Habibollah Azimi
چکیده [English]

Given the familiarity they already had with the pre-Islamic painting, Persian book illuminators, from the 10-11 centuries CE on, illuminated and illustrated first copies of the Qor'an, and then other manuscripts, with a view to giving spiritual pleasure to the users. In the beginning, motifs used in Persian-Islamic illuminating were simple and limited to a few colours, especially, to pure gold. However, from the 12 century CE, more varied colours were applied. From then on, there appeared several artistic styles and schools, such as schools of Shiraz, Herat, Tabriz and Isfahan each of which had their own distinct and unique features. One of the most important and active painting and illumination centers in Iran from the mid-14th century up until the end of the century was the school of Shiraz. Artists of Shiraz continued the art of painting, illumination and colouring on the basis of past experience adding to it, in later periods, further innovations. During the time of the Injuds and Mozaffarids (in the 14 century CE) illumination in the Shiraz school was first plain with gold and lapis lazuli as its base colour; then there occurred new developments in the quality of calligraphy, elegant penmanship, the kind and quality of paper and pigment. In the Timurid period, colours became more varied, mature and refined, the literary and scientific texts being also decorated. Under the Safavid dynasty, arabesque designs together with fine interlaced attractive twigs and leaves were added. In the Zand period, colour variation increased in number and intensiveness, decreasing in precision. More use of decorative elements was made. The school of Shiraz reached its zenith and grandeur under the Qajars.

ـ آژند، یعقوب، 1387، مکتب نگارگری شیراز، تهران، فرهنگستان هنر.
ـ آدامووا، آدل، گیوزلیان، 1383، نگاره‌های شاهنامه، با همکاری گیوزالیان، ترجمۀ زهره فیضی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات؛ فرهنگستان هنر.
ـ آغداشلو، آیدین، 1376، آقالطفعلی صورتگر شیرازی، تهران، انتشارات سازمان میراث فرهنگی.
- ــــــــــــــــــــــ، 1378، از خوشی‌ها و حسرت‌ها، برگزیدۀ گفتارها و گفتگوها، نشر آتیه.
ـ  پوپ، آرتور، اپهام، 1378، سیر و صور نقاشی ایرانی، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی.
ـ  پوپ، آرتور، اپهام، 1363، آشنایی با مینیاتورهای ایران، ترجمۀ حسینی نیر، تهران، نشر بهار.
ـ ارجمند اینالو، مهدی، «سخن تصویر، سخن متن: گفت و گو با دکترحبیب آیت اللهی»، آینۀ خیال، شمارۀ 10، صص 129ـ130.
ـ بلخاری، حسن، تأثیر هنر ایران کهن بر مکتب شیراز دوران آل اینجو»، با همکاری سمیه رمضان ماهی، نشریۀ کتاب ماه هنر، آبان 1388، صص 34ـ43.
ـ بلوشه، ادگار، نقاشی اسلامی در قرون 12-17 میلادی، 1929م.
ـ پاکباز، روئین، 1378، دایرةالمعارف هنر، تهران، فرهنگ معاصر.
- ــــــــــــــــــــ، 1379، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران، نشر نارستان.
ـ تجویدی، اکبر، 1375، نگاهی به نقاشی ایران از آغاز تا سدۀ دهم هجری، تهران، وزارت فرهنگ و هنر.
ـ تیتلی، ن. م، «کتاب و کتابت در جهان اسلام، از کتاب پنج هزار سال هنر کتاب و کتابت»، ترجمۀ کلود کرباسی، موزه‌ها، شمارۀ 2.
- ــــــــــــــــــ، «جادوی رنگ در مینیاتور»، فصلنامۀ هنر، شمارۀ 4، پاییز 1362.
ـ جعفری، پرستو، «نقاشی ایران از دورۀ تیموری تا پایان قاجار»، کتاب ماه هنر، شمارۀ 126، اسفند 187، صص 60ـ70.
ـ جلالی جعفری، بهنام، 1382، نقاشی قاجاریه نقد زیباشناسی، تهران، انتشارات کاوش قلم.
ـ حسینی، مهدی، «نگارگری در دورۀ زند و قاجار»، فصلنامۀ هنر، شمارۀ 224، صص 49-69.
ـ حسینی‌مطلق، ملیحه، «پژوهشی پیرامون رایج‌ترین شیوه‌های نقاشی در عهد قاجار»، کتاب ماه هنر، شمارۀ 138، اسفند 1388.
ـ خان‌سالار، زهرا، «پژوهشی در تصویرسازی عامیانه و کتاب‌آرایی دورۀ قاجار»، مجلۀ فرهنگ مردم، شمارۀ 4، سال 1384، صص 179ـ184.
ـ خلیلی، ناصر، 1381، مجموعۀ هنر اسلامی، کارهای استادانه، با همکاری جیمز دیوید، ترجمۀ پیام بهتاش، نشر کارنگ.
ـ رابینسن، ب، و، 1376، هنر نگارگری ایران، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی.
- رعنا حسینی، کرامت، 1366، «منشور کلانتری خواجه نصیر مذهّب»، فرهنگ ایران زمین، ش 27، ص 69-72.
ـ ریاضی، محمدرضا، 1375، فرهنگ مصور و اصطلاحات هنر ایران، تهران، دانشگاه الزهرا.
ـ ریشار، فرانسیس، 1383، جلوه‌های هنر پارسی، نسخه‌های نفیس ایرانی قرن 6 تا 11 هجری در کتابخانۀ ملی فرانسه، ترجمۀ روح‌بخشان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
- ــــــــــــــــــــــــــ، 1385، کتاب ایرانی، ترجمۀ روح‌بخشان، تهران، میراث مکتوب.
ـ سامی، علی، «همبستگی مکتب هنری شیراز و تبریز»، نشریۀ هنر و مردم، شمارۀ 161، صص 2ـ14.
ـ سودآور، ابوالعلا، 1380، هنر دربارهای ایران، ترجمۀ ناهید محمد شمیرانی، تهران، نشر کارنگ.
ـ شایسته‌فر، مهناز، «بررسی موضوعی نسخۀ خطی احسن الکبار»، فصلنامۀ آینۀ میراث، ویژه‌نامۀ نسخه‌شناسی، پاییز 1387، صص 200ـ226.
ـ شفیع‌زاده، پریناز، «نقاشی‌های درباری قاجار، نمایش شکوه تصویر»، با همکاری محمدعلی رجبی، فصلنامۀ نگره، شمارۀ 6، بهار 1387.
- فردوسی، ابوالقاسم، 1386، شاهنامه: همراه با 4 مقدمۀ قدیم شاهنامه، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، مجتبی مینوی، سعید نفیسی، تهران، طلائیه.
ـ فریه، دبلیو، 1374، هنرهای ایران، ترجمۀ پرویز مرزبان، تهران، انتشارات فرزان روز.
ـ قمی، قاضی میراحمد، 1366، گلستان هنر، با تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران، کتابخانۀ منوچهری.
ـ کتبی، محمود، 1364، تاریخ آلمظفر، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر.
ـ کن بای، شیلا، 1378، نقاشی ایرانی، ترجمۀ مهدی حسینی، تهران، انتشارات دانشگاه هنر.
ـ لینگز، مارتین، 1377، هنر خط و تذهیب قرآنی، ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی، تهران، گروس.
ـ مرید حیدری، شیما، 1381، «تجزیه و تحلیل و تحول در نگارگری قرن 8 تا 11 هجری»، پایان‌نامۀ دانشگاه آزاد، دانشکدۀ هنر و معماری، واحد تهران مرکزی.
ـ معتقدی، کیانوش، «شکوه خوشنویسی و تذهیب در مکتب شیراز، سده‌های هشتم و نهم هجری»، آینۀ خیال، شمارۀ 10، صص 118ـ125.
ـ مقدم اشرفی، م، همگامی نقاشی با ادبیات در ایران، ترجمۀ رویین‌پاکباز، تهران، انتشارات نگاه، 1367.
ـ موریتس، کتیبه‌شناسی عربی، قاهره، انتشارات کتابخانۀ خدیو مصر، 1906 م.
- James, David. Quran's of the Mamluks. Thames and Hudson, 1988
- Kuhnel. In a survey of Persian Art. Oxford University press: 1938, Vol III. P: 1830.