کلمات ترکی (ترکی مغولی و عثمانی) در غزلیّات مولوی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشگاه خوارزمی، عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی

2 استادیار دانشگاه آزاد اسلامی سنندج

چکیده

جلال‌‌الدین محمّد مولوی زبان و ادب اهل خراسان را آموخته بود و در میراث زبانی او کلماتی از زبان ترکی و ترکی مغولی وجود داشت. از سوی دیگر، او در سال‌های شاعری خود، در حوزه‌ای می‌زیست که زبان عامّۀ مردم آن ترکی عثمانی بود. از این رو طبیعی است که در شعر او کلماتی ترکی دیده شود؛ هم از آن کلماتی که در آثار فارسی پیش از او به کار رفته‌اند و هم از گروهی که برای نخستین بار آن‌ها را در شعر فارسی و در شعر او می‌بینیم. تأمّل در نوع کاربرد این کلمات ترکی نشان می‌دهد که آن‌ها غالباً از زبان محاورۀ اطرافیان شاعرند و به اقتضای موقعیّت و الزام فهم مخاطبان ترک‌زبان مولانا در شعر او راه یافته‌اند و هیچ نوع گرایش ذوقی آشکاری وی را به استخدام این کلمات سوق نداده است. ما در مقالۀ حاضر، مجموعۀ این کلمات و چند تعبیر و ترکیب ترکی را که در غزلیّات مولانا باز شناخته‌ایم، تعریف کرده‌ایم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Mogholi and Ottoman Turkish words in Mawlana’s ghazals

نویسندگان [English]

  • Mahmoud Abedi 1
  • Badriie Ghavami 2
1
2
چکیده [English]

Jalal al-Din Mawlavi had learnt Khorasan’s language and literature, yet certain Turkish as well as Mogholi Turkish words are found in his language heritage. Besides, his years as a poet were spent in an area where the language of most people was Ottoman Turkish. Therefore, it is natural that Turkish words be seen in his poetry: both words used in Persian works written prior to his time and words found in Persian poetry and Mawlana’ own poems for the first time. A review of the way these Turkish words are employed indicates that they are predominantly taken from the colloquial language of the poet’s companions finding their way into his poetry in accordance with circumstances and as the comprehension of Mowlana’s Turkish speaking audience necessitated; thus no apparent personal proclivity had led him to employ such words.
In the present article, we present all these words and several Turkish expressions and compound words that we have identified in Mawlana’s ghazals.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mawlavi’s ghazals
  • Mawlana’s language of poetry
  • Turkish words in Persian poetry
  • Mogholi and Ottoman Turkish
- ابن‌یمین فریومدی، 1363، دیوان، به‌کوشش حسینعلی باستانی راد، تهران، کتابخانۀ سنائی.
- استرآبادی، میرزا مهدی، 1374، سنگلاخ، به‌کوشش روشن خیاوی، تهران، مرکز.
- افلاکی، شمس‌الدّین محمّد، 1362، مناقب العارفین، به‌تصحیح تحسین یازیجی، تهران، دنیای کتاب.
- انقروی، اسماعیل، 1374، شرح کبیر انقروی بر مثنوی معنوی مولوی، ترجمۀ عصمت ستّارزاده، به‌کوشش احمد محمّدی، تهران، زرین.
- بیهقی، ابوالفضل محمّد بن حسین، 1356، تاریخ بیهقی، به تصحیح علی‌اکبر فیاض، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد.
- خاقانی شروانی، 1357، دیوان، به کوشش ضیاءالدّین سجّادی، تهران، زوّار.
- راوندی، محمّد بن علی، 1364، راحة الصّدور و آیة السّرور، به‌تصحیح محمّد اقبال، تهران، امیرکبیر.
- رشیدالدّین فضل‌اللّه همدانی، 1373، جامع التّواریخ (ج3)، به‌تصحیح محمّد روشن و مصطفی موسوی، تهران، البرز.
- زرّین‌کوب، عبدالحسین، 1364، سرّ نی، تهران، علمی.
- سامی، شمس‌الدّین، 1317ق، قاموس ترکی، به‌کوشش احمد جودت، استانبول، مطبعة اقدام.
- سبحانی، توفیق، 1386، «دُش و قش یا قش و دش»، مجموعۀ مقالات مولاناپژوهی (دفتر اوّل)، زیر نظر غلامرضا اعوانی، تهران، مؤسّسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران،
ص 101-120.
- سعدی، مصلح بن عبداللّه شیرازی، کلّیّات، ش7773 مجلس، احتمالاً مکتوب به‌سال 753ق.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، 1370، کلّیّات، به‌تصحیح محمّد علی فروغی، تهران، امیرکبیر.
- سوزنی سمرقندی، 1338، دیوان، به‌تصحیح ناصرالدّین شاه‌حسینی، تهران، امیرکبیر.
- شمس تبریزی، 1369، مقالات شمس تبریزی، به‎تصحیح محمّدعلی موحّد، تهران، خوارزمی.
- صائب تبریزی، 1364، دیوان، به‌تصحیح محمّد قهرمان، تهران، علمی و فرهنگی.
- عوفی، سدیدالدّین محمّد، 1285ق، لباب‌الألباب، به‌تصحیح ادوارد براون و محمّد قزوینی، مطبعۀ بریل.
- فخر مدبر، 1346، آداب الحرب و الشّجاعه، به‌تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران، اقبال.
- فروزانفر، بدیع‌الزّمان، فرهنگ نوادر لغات ← مولوی، 1362.
- قزوینی، محمّد، 1349، یادداشت‌های قزوینی، به کوشش ایرج افشار، تهران، دانشگاه تهران.
- کاشغری، محمود بن حسین، 2008م، دیوان لغات التّرک، چاپ عکسی استانبول.
- گولپینارلی، عبدالباقی، 1373، نثر و شرح مثنوی شریف، ترجمه و توضیح توفیق سبحانی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- مولوی، جلال‌الدّین، 1362، کلّیات شمس، به‎تصحیح بدیع‌الزّمان فروزانفر، تهران، امیرکبیر.
- ــــــــــــــــــــــــــــ، 1373، مثنوی معنوی، به‎تصحیح رینولد نیکلسن، به‎اهتمام نصراللّه پورجوادی، تهران، امیرکبیر.
- مستملی بخاری، 1363، شرح التعرّف، به تصحیح محمّد روشن، تهران، اساطیر.
- نظامی گنجوی، [بی‌تا]، گنجینۀ گنجوی، به‌اهتمام وحید دستگردی، تهران، چاپ افست علی‌اکبر علمی، 1374.
- نیکلسن، رینولد الین، 1374، شرح مثنوی معنوی مولوی، ترجمه و تعلیق حسن لاهوتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
- هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان، 1383، کشف المحجوب، به‎تصحیح محمود عابدی، تهران، انتشارات سروش.