کهن‌ترین مکتوب تاریخ‌دار فارسی: دست‌نوشتی فارسی از احمد بن ابی‌القاسم خَیقانی در پایان قرآنی از قرن سوم

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی بنیاد دائرة المعارف اسلامی

چکیده

کهن‌ترین دست‌نویس فارسی که تا کنون شناخته شده، نسخه‌ای از کتاب الابنیة عن حقایق الأدویة متعلق به سال 447 هجری است؛ اما در میان نسخه‌های قرآنی قدیم‌تر، گاه یادداشت‌هایی می‌توان یافت که اطلاعات ما را در خصوص فارسی‌نویسی ایرانیان به زمانی بسیار قدیم‌تر می‌برد. یکی از این اسناد، مجموعه یادداشت‌های خَیقانی یا خایقانی (از اهالی طوس خراسان) به فارسی در تاریخ 292 هجری است که وی به هنگام تصحیح قرآنی سی‌پاره (جزء) در پایان هر یک از این اجزاء نوشته است. مقالۀ حاضر به معرفی پنج جزء کشف‌شده از این قرآن در دو کتابخانۀ چستربیتی و کتابخانۀ ملی اسرائیل و برگ‌نوشته‌هایی پراکنده از آن در موزه‌های مختلف جهان، و نیز به بررسی جوانب مختلف تاریخی و ادبی در نوشته‌های فارسی خَیقانی می‌پردازد و در پایان به دیگر نمونه یادداشت‌های کهن فارسی در نسخه‌های قرآنی اشاره می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The oldest dated written text in Persian: Some Farsi notes by Ahmad b. Abi al-Qāsim al-Khayqānī from the 3rd century H./9th CE

نویسنده [English]

  • Morteza Karimi-Nia
Encyclopaedia Islamica Foundation
چکیده [English]

The oldest Persian script ever identified by now is a manuscript of the book Al-Abnīya ‘an Haqā’iq al-’Advīya belonging to the year 447 H./1055 CE. However, amongst the older collections of Qur’anic manuscripts, there can be found notes that extend our knowledge regarding the Persian writing of Iranians to a much earlier time. One of such documents, is the collection of Khayqānī or Khayqānī’s notes in Persian at the end of each of the thirty parts of the Qur’an written and dated in 292 AH/ 905 AD when Khayqānī (a native from Ṭūs in Khurasān) was correcting the thirty-fragment Qur’an. The present article attempts to introduce the five newly discovered fragments of this Qur’an preserved in Chester Beatty Library and Israel’s National Library, as well as its scattered leaves in various museums around the world; the article also studies the historical and literary aspects of Khayqānī’s Persian writings. At the end, some of the other old Persian scripts on the old Qur’anic manuscripts are introduced.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian script
  • the oldest Persian MS
  • Ahmad b. Abi al-Qāsim al- Khayqānī
  • Khayqānī’s Qur’an
  • transcribing of the Qur’an
  • the Manuscript CBL Is 1417
- ابن‌الاثیر الجزری، عزالدین أبوالحسن علی بن محمد بن عبدالکریم (1400/1980)، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت: دارصادر.
- حدادی، ابونصراحمد بن محمد بن حمدان بن محمد (1390)، المجلد الثامن من معانی کتاب الله تعالی و تفسیره المنیر، کتابت و تذهیب از عثمان بن حسین وراق غزنوی (در سال 484 ق)، نسخه برگردان با مقدمۀ سیدمحمد عمادی حائری، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و کاخ موزۀ توپقاپی (استانبول).
- دانش‌پژوه، محمدتقی و منزوی، علی‌نقی (1356/1977)، فهرست کتابخانۀ مدرسۀ عالی شهید مطهری سپهسالار، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- درایتی، مصطفی (1391ـ1396). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.
- رزم‌آرا، حسن‌علی (1328)، فرهنگ جغرافیایی ایران، جلد نخست: استان مرکزی (آبادی‌ها)، تهران: انتشارات دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش.
- ــــــــــــــــــــــــــــ (1331)، فرهنگ جغرافیایی ایران، جلد پنجم:  استان کردستان(آبادی‌ها)، تهران: انتشارات دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش.
- ــــــــــــــــــــــــــــ (1329)، فرهنگ جغرافیایی ایران، جلد نهم: استان خراسان، تهران: انتشارات دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش.
- سیدی فرخد، سیدمهدی (1392)، نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد، مشهد: مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد.
- رضایی باغ بیدی، حسن (1385)، «کهن‌ترین متون فارسی به خطوط غیرعربی (عبری، سریانی، مانوی)»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ 8، شمارۀ 2 (پیاپی 30)، تابستان 1385، 9 ـ 31.
- السمعانی، عبدالکریم بن محمد بن منصور التمیمی (1408/1988)، الأنساب، تحقیق عبدالله عمر البارودی، بیروت: دارالجنان.
- عطار نیشابوری، فریدالدین (1394)، تذکرة الاولیاء، تصحیح رینولد ا. نیکلسون، با مقدمۀ انتقادی محمد قزوینی، تهران: هرمس.
- عمادی حائری، سیدمحمد (1390)، «مقدمه» ← حدادی
- الفارسی، عبدالغافر بن اسماعیل (1391ش)، المنتخب من السیاق لتاریخ نیسابور، به انتخاب: ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن الازهر الصریفینی، تحقیق محمد کاظم محمودی، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
- کحالة، عمررضا (1414/1994)، معجم قبائل العرب القدیمة والحدیثة، بیروت: مؤسسة الرسالة.
- الکشّی، محمد بن عمر (1348ش)، اختیار معرفه الرجال، المعروف برجال الکشی، تصحیح حسن المصطفوی، مشهد: دانشگاه مشهد، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، مرکز تحقیقات و مطالعات.
- دهخدا، علی‌اکبر (1373)، لغت‌­نامه، زیر نظر محمّد معین و سیّد جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران، چاپ اول از دورۀ جدید.
- متینی، جلال (1346)، «رسم الخط فارسی در قرن پنجم هجری»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات مشهد، ش 2ـ3، (10ـ11)، تابستان و پاییز 1346، 159 ـ 206.
- منزوی، احمد (1377)، فهرست نسخه‌های خطی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- Arberry, Arthur J. (1967). The Koran illuminated: a handlist of the Korans in the chester Beatty Library, Dublin: Hodges, Figgs and Co., Ltd.
- Blair, Sheila (1990). Islamic Calligraphy, Edinburgh: Edinburgh University Press.
- Déroche, Francois (1987-1989). “Les manuscrits arabes datés du IIIe/IXe siècle”, Revue des Études Islamiques 55-57 (1987-1989), pp. 343-379.
- George, Alain (2015). “Coloured Dots and the Question of Regional Origins in Early Qur'ans (Part I)”, Journal of Qur'anic Studies, 17i (2015) pp. 1–44.
- James, David (1980). Qur'ans and Bindings from the Chester Beatty Library: A Facsimile Exhibition, London: World of Islam Festival Trust.
- Tabbaa, Yasser (1991). “The Transformation of Arabic Writing: Part I, Qur'ānic Calligraphy”, Ars Orientalis, Vol. 21 (1991), pp. 119-148.
- Whelan, Estelle (1990). “Writing the Word of God: Some Early Qur'ān Manuscripts and Their Milieux, Part I”, Ars Orientalis, Vol. 20 (1990), pp. 113-147.