نقد تطبیقی مبانی نظری و ساختاری کتب بلاغت فارسی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه سلمان فارسی کازرون

چکیده

ساختار و محتوای هر اثر ادبی به میزان رشد فکری و علمی عصر مؤلف بستگی دارد. بسیاری از آثار به‌جای‌مانده از سده‌های آغازین اسلامی حکایت از فقدان نظریه و مبانی اصولی علوم متداول آن عصر دارند که البته این، دلیل بر ناتوانی مصنّفان و مؤلفان آن آثار نیست، بلکه به نبودِ ثبات و استقرار در مفاهیم و اصطلاحات بلاغت میان علمای بلاغت­‌نگار مربوط است.
این مقاله به بررسی انتقادی تطور علم بدیع در کتب بلاغت عرب و نیز در آثار متقدّم بلاغت­ فارسی (ترجمان‎­البلاغه، حدایق‌السحر، المعجم فی معاییر اشعار العجم) می­‌پردازد و ضمن تحلیل انتقادی مبانی نظری و ساختاری این سه کتاب فارسی، اهداف، دیدگاه­‌ها و نظرات مؤلّفان این کتاب­‌ها دربارۀ اثر خود و نیز چشم‌انداز آن‌ها را در باب تطور علوم بلاغی و به‌ویژه علم بدیع ارزیابی می‌کند. نقد تعاریف، شواهد، وضع اصطلاحات و معادل­‌های فارسی و نیز طبقه‌بندی فصول در سه کتاب مذکور از اهمّ اهداف این مقاله است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative analysis of the theoretical and structural bases of the books on Persian rhetoric

نویسنده [English]

  • Meisam Hajipour
چکیده [English]

The structure and contents of every literary work is determined by the degree of the intellectual and scientific advancement of the author’s time. A good many of the extant works from the early Islamic era, point to the absence of systematic theories and foundations of the prevalent sciences of the time; this of course is not indicative of the inability of the compilers and authors, but is related to inconsistency and instability of rhetorical concepts and terminology among the scholars who have written about the art of rhetoric.
This article presents a critical study of the development of the science of badī’ (figures of speech) in the books on Arabic rhetoric as well as in the early works on Persian rhetoric (Tarjomān al-belāgha; Hadāyeq al-sehr; Al-Mo’jam fī ma’ā’īr al-ash’ār al-Ajam). While the theoretical and structural essentials of these three Persian books are analyzed, goals, perspectives, and views of their writers about their own works are assessed, so are their outlooks concerning the development of rhetorical sciences, especially, badī’. Critique of definitions, citations, the devising of terminology, and Persian equivalents as well as the chapter arrangement in the above-mentioned books are the main goals of this study.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian rhetoric
  • figures of speech
  • comparative analysis
  • Tarjomān al-belāgha
  • Hadāyeq al-sehr
  • Al-Mo’jam fī ma’ā’īr-e ash’ār al-Ajam
- آشتیانی، عباس اقبال (1362)، «مقدمه» ← وطواط
- آملی، محمد بن محمود (1377ق)، نفایس‌­الفنون فی عرایس‌­العیون، با مقدّمه و تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
- ابن‌مالک، بدرالدین (1409ق)، المصباح فی المعانی و البیان و البدیع، حققه و شرحه و وضع فهارسه: حسنی عبدالجلیل یوسف، مصر: مکتبة الآداب.
- ابن‌­المعتز، عبدالله (1402ق)، البدیع، اعتنی بنشره و تعلیق المقدمة و الفهارس: اغناطیوس کراتشقوفسکی، بیروت: دارالمیسرة.
- تاج­‌الحلاوی، علی بن محمد (1383)، دقایق‌­الشعر، به تصحیح و با حواشی و یادداشت­‌های محمدکاظم امام، تهران: انتشارات دانشگاه.
- تفتازانی، سعدالدین (1356ق)، شرح المختصر علی تلخیص المفتاح، قد رتّب طبعه و علّق حواشیه و زاد فی شواهده: عبدالمتعال الصعیدی، الازهر: المطبعة المحمودیة التجاریة.
- ــــــــــــــــــــــــــــ (1409ق)، المطوّل، بهامشه حاشیة السّید میرشریف، قم: مکتبة الداوری.
- خطیب قزوینی، جلال­‌الدین محمد (1424ق)، الایضاح فی علوم البلاغة، وضع حواشیه: إبراهیم شمس‌­الدین، بیروت: دارالکتب العلمیة.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1904)، التلخیص فی علوم البلاغة، ضبطه و شرحه: عبدالرحمن البرقوقی، بیروت: دارالفکر العربی.
- رادویانی، محمد بن عمر (1380)، ترجمان‌­البلاغه، به اهتمام و تصحیح و توضیحات احمد آتش همراه با ترجمۀ مقدمه و توضیحات: به کوشش توفیق ه‍ سبحانی ـ اسماعیل حاکمی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- رازی، شمس‌الدین محمد بن قیس (1388)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، به تصحیحِ محمد بن عبدالوهاب قزوینی و تصحیحِ مجدد مدرس رضوی و تصحیحِ مجدد سیروس شمیسا، تهران: علم.
- رامی تبریزی، حسن بن محمد (1385)، حقایق‌­الحدایق، تصحیح محمدکاظم امام، تهران: انتشارات دانشگاه.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1370)، «علم شاعری و القاب»، در: قافله‌سالار سخن خانلری، 193-204، تهران: البرز.
- العسکری، ابوهلال (1319ق)، الصّناعتین، مصحح: محمد امین الخانجی، القاهره: مطبعة محمود بک الکائنة.
- گرکانی، محمدحسین (1377)، ابدع‌­البدایع، به اهتمام حسین جعفری، تبریز: احرار.
- وطواط، رشیدالدین عمر (1362)، حدایق‌­السحر فی دقایق‌­الشعر، به تصحیح و اهتمام عباس اقبال آشتیانی، تهران: طهوری ـ سنایی.
- Abrams, M. H. and Geoffrey Galt Harpham (2009), A glossary of Literary Terms, 10th Ed, United State of America: Wadsworth Cengage Learning.
- Baldick, Chris (2001), The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms, Oxford University Press.