رزم‌نامۀ «کوه دماوند»؛ منظومه‌ای پهلوانی ناشناخته از دورۀ صفویه

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه حضرت نرجس(س) رفسنجان

چکیده

در سال‌های اخیر، با گسترش حوزۀ مطالعات حماسی، پژوهشگران با شماری از منظومه‌های پهلوانی آشنا شده‌اند که تا چندی پیش ناشناخته مانده بود. شاید دلیل عمدۀ این ناشناختگی، زبان عامیانۀ آن‌ها بوده باشد، زیرا این دسته آثار که اغلب متعلق به ادوار متأخّرند از فرهنگ تودۀ مردم برخاسته است. منظومۀ «کوه دماوند» از جملۀ این متون پهلوانی ناشناخته است که ظاهراً به دلیل نزدیکی روایات آن با متون هم‌دورۀ خود، به شهرت چندانی نرسیده و نسخه‌های فراوانی از آن‌ها استنساخ نشده است. با بررسی شواهد متنی و تطبیق ویژگی‌های سبکی این منظومه با متون مشابه می‌توان زمان تقریبی سرایش آن را به دست آورد. در این مقاله، نخست منظومۀ کوه دماوند معرفی شده و سپس عصر سرایش آن بررسی و دربارۀ شماری از ویژگی‌های سبکی آن بحث شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The epic Kuh-e Damāvand, an unknown heroic poem from the Safavid period

نویسنده [English]

  • Reza Ghafouri
چکیده [English]

In recent years, with the expansion of the range of epic studies, scholars have come to be acquainted with a number of heroic poems, which were unknown to them until then, the reason being mainly their sub-standard language, as this category of works, mostly belonging to recent times, originated in the culture of general populace. One of such heroic texts is the poem Kuk-e Damāvand, which did not gain any significant fame and was not profusely reproduced, apparently because of the similarities of its accounts with its contemporary texts.
By examining the intertextual evidence and comparing the stylistic features of this poem with those of similar texts, one can find out the approximate date of its composition. In this article, first, the poem has been introduced, and then its composition date has been investigated and several stylistic features of it have been addressed.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kuh-e Damāvand poem
  • the new Borzu-nameh
  • Zarrinqabā-nameh
  • Safavid period
- آیدنلو، سجّاد (1384)،/ «افراسیاب»، دانش‌نامۀ‎ زبان و ادبیات فارسی، ج 1، تهران: فرهنگستان زبان و ادب ‌فارسی.
- ـــــــــــــــــــ (1396 الف)، «برخی روایات نقّالی و شفاهی در ملحقات نسخ و چاپ‌های شاهنامه»، نیم پخته ترنج، تهران: سخن.
- ـــــــــــــــــــ (1392)، « بررسی تصحیح جدید سام‌نامه»، کتاب ماه ادبیات، شماره 80.
- ـــــــــــــــــــ (1391)، «پرتقلیدترین بیت فردوسی در منظومه‌­های پهلوانیِ پس از شاهنامه»، سایۀ سرو سهی (یادنامۀ استاد دکتر+منوچهر مرتضوی)، به اهتمام محمّد طاهری خسروشاهی، تبریز: ستوده.
- ـــــــــــــــــــ (1396ب)، «سه نکته از دستور تاریخی در شاهنامه و متون پهلوانی»، نیم پخته ترنج، تهران: سخن.
- ـــــــــــــــــــ (1396ج)، «کلاه سر دیو سپید»، نیم‌پخته ترنج، تهران: سخن.
- ـــــــــــــــــــ (1395)، «هفت منظومۀ پهلوانی پیرو شاهنامه»، جهان کتاب، سال بیست‌ویکم، شمارۀ 1 و 2، 24- 17.
- ـــــــــــــــــــ (1382)، «نشانه‎های سرشت اساطیری افراسیاب در شاهنامه»، پژوهش‎های ادبی، شمارۀ 2، 7- 36.
- ـــــــــــــــــــ (1396د)، فرهنگ‌وارۀ لغات و ترکیبات عربی شاهنامه، تهران: سخن.
- اسدی توسی (1354)، گرشاسب‌نامه، به‌کوشش حبیب یغمایی، تهران: طهوری.
- امیدسالار، محمود (1381)، «بیان ادبی و بیان عامیانه در حماسه‌های فارسی»، جستارهای شاهنامه شناسی و مباحث ادبی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- انجوی شیرازی، سیدابوالقاسم (1369)، فردوسی‌نامه، 3 ج، تهران: علمی.
- ایران‌شاه بن ابی الخیر (1370)، بهمن نامه، تصحیح رحیم عفیفی، تهران: علمی و فرهنگی.
- خالقی‌مطلق، جلال (1386الف)، «اهمّیت شاهنامۀ فردوسی»، سخن‌های دیرینه، تهران: افکار.
- ـــــــــــــــــــــــــــــ (1386ب)، حماسه، تهران: مرکز دایرة ‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ـــــــــــــــــــــــــــــ (1372)، « یکی داستان است پر آب چشم»، گل رنج‎های کهن، تهران: مرکز.
- داستان رستم و سهراب (1369)، نگارش مرشد عبّاس زریری، به کوشش جلیل دوستخواه، تهران: توس.
- رزمجو، حسین (1381)، قلمرو ادبیات حماسی ایران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- زرّین‌قبانامه (1393)، تصحیح سجّاد آیدنلو، تهران: سخن.
- زنر. آر. سی (1375)، طلوع و غروب زردشتی گری، ترجمه تیمور قادری، تهران: فکر روز.
- سام‌نامه (1392)، تصحیح وحید رویانی، تهران: میراث مکتوب.
- شاهنامۀ منثور (بی‌تا.الف)، دست‌نویس کتابخانۀ ملّی به شمارۀ 5- 9417.
- شاهنامۀ منثور (بی‌تا.ب)، دست‌نویس کتابخانۀ ملّی به شمارۀ 35179.
- صفا، ذبیح‌الله (1354)، حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
- طومار شاهنامۀ فردوسی (1381)، به کوشش احمد هاشمی و سیّدمصطفی سعیدی، تهران: خوش‌نگار.
- طومار کهن جهانگیرنامه (1375)، به کوشش جمشید صداقت‌نژاد، تهران: نیما.
- طومار کهن شاهنامۀ فردوسی (1390)، به کوشش جمشید صداقت‌نژاد، تهران: دنیای کتاب.
- طومار نقّالی شاهنامه (1391)، به کوشش سجّاد آیدنلو، تهران: به‌نگار.
- عطایی (بی‌تا.الف)، برزونامۀجدید، نسخۀ کتابخانۀ ملّی به شمارۀ 817548
- ــــــــــ (بی‌تا.ب)، برزونامه جدید، نسخۀ‌ کتابخانۀ پاریس به شمارۀ 1189.
- ــــــــــ (بی‌تا.ج)، برزونامۀ جدید، نسخۀ آنکتیل دوپرون، به شماره R.9.804
- فردوسی، ابوالقاسم (بی‌تا)، شاهنامه، دست‌نویس کتابخانۀ برلین به شمارۀ Pnn731526392.
- ــــــــــــــــــــــــــــ (1386)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی‌مطلق،(جلد ششم: تصحیح محمود امیدسالار، جلد هفتم: تصحیح ابوالفضل خطیبی)، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- کوسج، شمس‌الدّین محمّد (1387)، برزونامۀ کهن، تصحیح اکبر نحوی، تهران: میراث مکتوب.
- مادح، قاسم (1380)، جهانگیرنامه، به‌کوشش ضیاءالدّین سجّادی، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران - دانشگاه مک‌گیل.
- مختاری،  شهریارنامه، دست‌نویس کتابخانۀ ملّی، به شمارۀ 1757869.
- مشکین‌نامه (1386)، طومار حسین بابامشکین، به اهتمام داوود فتح‌علی‌بیگی، تهران: نمایش.
- نثر نقّالی شاهنامه (1394)، تصحیح رضا غفوری، شیراز: سیوند.
- هفت لشکر (1377)، تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.