معرفی و بررسی کهن‌ترین نسخۀ شناخته‌شدۀ قرّةالعین (کتاب امثال و حکم)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانش آموختۀ مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

قرّة­العین یا قرّة­العیون یکی از متون کهن فارسی است که در زمینۀ تطبیق امثال عربی و فارسی با یکدیگر و نیز با آیات قرآن نگارش شده است. از بعضی قراین بر می‌آید که نگارش این اثر در حدود نیمۀ دوم سدۀ ششم، احتمالًا به دست نویسنده‌­ای به نام قاضی اوش به رشتۀ تحریر درآمده است. از این کتاب نسخ زیادی در کتابخانه‌­های مختلف دنیا باقی مانده است که تا چندی پیش، قدیمی‌ترین آن‌ها را نسخۀ مورّخ 722ق کتابخانۀ فاتح استانبول می­‌دانستند، حال آن‌که دست‌­نویسی از این اثر در مجموعه­‌ای متعلّق به جلال‌الدّین همایی وجود دارد که مورَّخ 651ق است و اکنون در کتابخانۀ ملّی ایران نگهداری می‌­شود.
در این مقاله، ویژگی­‌های نسخۀ یادشده و اهمیت آن در تصحیح دوبارۀ قرّة العین و تحدید زمان نگارش آن بررسی شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Introducing and examining the oldest known manuscript of Qorrat al-’ayn (Book of Sayings and Aphorisms)

نویسندگان [English]

  • Salman Saket 1
  • Zahra Mahmoudi 2
چکیده [English]

Qorrat al-’ayn or Qorrat al-’oyun, is one of the old Persian texts written on the comparison of Arabic sayings with their Persian counterparts and with Qor’anic verses. The writing of this book seems to have taken place around the latter half of the 6th H./12 CE, probably by an author named Qāzi ūsh. Of this work there are a good number of copies in various libraries all over the world, the oldest of which, until recently, was believed to be the MS dated 722 H. at the Fāteh Librar y, Istanbul. Nonetheless, there exists a MS in a collection belonging to Jalal al-Din Homā’i that is dated 651 H. presently kept at Iran’s National Library.
In this article, the features of the manuscript and its importance in conducting a second emendation of the Qorrat al-’ayn and the establishing of its composition date have been inspected.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qorrat al-’ayn (Qorrat al-’oyun)
  • Qāzi ūsh
  • text emendation
  • codicology
  • Arabic and Persian aphorisms
- ابشیهی، شهاب‌الدین محمّد بن احمد ابی الفتح (1999/1419)، المستطرف فی کل فن مستظرف، مصحح: صحیح محمّد اللحام، بیروت: عالم الکتب.
- ابن‌خطیب، محمّد (2003/ 1423)، روض الأخیار المنتخب من ربیع الأبرار، مصحح: محمود فاخوری، حلب: دارالقلم العربی.
- اصطخری، ابراهیم ­بن محمّد (1347)، مسالک و ممالک: ترجمۀ فارسی المسالک و الممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- اصفهانی، محمود بن محمد بن الحسین (1364)، دستورالوزارة، مصحح: رضا انزابی‌نژاد، تهران: امیرکبیر.
- انوری، محمّد بن محمّد (1337)، دیوان انوری، به اهتمام محمّدتقی مدرّس رضوی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- باخرزی، علی بن الحسن (1993/1414)، دمیة القصر و عصرة اهل العصر، تحقیق محمّد التونجی، بیروت: دار الجیل.
- بغدادی، اسماعیل (بی‌­تا)، ای‍ض‍اح‌ال‍م‍ک‍ن‍ون‌ ف‍ی‌ال‍ذی‍ل‌ ع‍ل‍ی‌ال‍ک‍ش‍ف‌ال‍ظن‍ون‌ ع‍ن‌ اس‍ام‍ی‌ال‍ک‍ت‍ب‌ وال‍ف‍ن‍ون‌، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- بیانی، مهدی (1338)، «قرّة­العیون»، راهنمای کتاب، شمارۀ پنجم، سال دوم، 668-672.
- بیهقی، ابوالحسن (1317)، تاریخ بیهق، تصحیح و تعلیقات: احمد بهمنیار، تهران: فروغی.
- تبریزی، یار احمد (1342)، طربخانه: رباعیات حکیم عمر خیّام نیشابوری، با تصحیح، مقدّمه، اضافات و تعلیقات جلال‌الدین همایی، تهران: انتشارات انجمن آثار ملّی.
- ثعالبی، أبو منصور عبد الملک بن محمد بن إسماعیل‏ (1381/ 1961)، التّمثیل و المحاضرة، تحقیق: عبدالفتّاح محمّد الحلو، قاهرة: دار احیاء الکتب العربیة.
- چترایی، مهرداد (1395)، «رباعیات مندرج در سفینۀ مکتوب به سال 651ق»، پژوهش‌نامۀ نسخه‌­شناسی متون نظم و نثر فارسی، سال اوّل، شمارۀ اوّل، 137-164.
- حدود العالم من المشرق الی المغرب (1340)، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- حسینی اشکوری، سیّدجعفر (1393)، فهرست نسخه­‌های خطّی کتابخانۀ سریزدی یزد، قم: مجمع ذخایر اسلامی.
- حسینی، سیّدمحمّدتقی (1390)، فهرست دست­‌نویس‌­های فارسی کتابخانۀ ایاصوفیا (استانبول)، تهران: مرکز پژوهش کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- حموی، ابوبکر بن علی بن عبداللّه ابن حجة (2005/ 1425)، خزانة الأدب و غایة الأرب، دراسة و تحقیق: کوکب دیاب، بیروت: دار صادر.
- دانش‌­پژوه، محمّدتقی (1339)، فهرست نسخه‌­های خطّی کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیّات تهران، شمارۀ 1، سال هشتم، 378-383.
- درایتی، مصطفی (1389)، فهرستوارۀ دست­‌نوشته‌­های ایران (دنا)، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- ــــــــــــــــــــــــــ (1390)، فهرستگان نسخه­‌های خطّی ایران، تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران.
- دمانیسی سیواسی، احمدبن احمد (1393)، مجمل الاقوال فی الحکم و الامثال. تحقیق و تصحیح فاطمه توکّلی رستمی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- دینوری، ابن‌قتیبه (1963/1383)، عیون الاخبار، مصحح محمّد عبدالقادر حاتم، قاهره، المؤسسة المصریة وزارة الثقافة و الارشاد القومی.
- ساکت، سلمان (1391)، «رشیدالدین وطواط و نقش او در پیوند امثال عربی و فارسی»، مزدک­‌نامه، شمارۀ 5، 438-455.
- سنایی، ابوالمجد (1383)، حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقة، تصحیح مدرّس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- صفری آق قلعه، علی (1392)، «شعری از بندار رازی در قرّة­العین»، گزارش میراث، شمارۀ 58-59، 52- 54.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1393)، «قاضی اوش و قرّة­العین»، گزارش میراث، شمارۀ 56- 57، 24-26.
- دوفوشه کور، شارل هانری (1377)، اخلاقیات: مفاهیم اخلاقی در ادبیّات فارسی از سدۀ سوم تا سدۀ هفتم هجری، ترجمۀ محمّد علی امیرمعزی، عبدالمحمّد روح­‌بخشان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- قرّة­العین (مشتمل بر امثال و حکم فارسی و عربی و نوادر حکایات) (1354)، به اهتمام امین پاشا اجلالی، تبریز: چاپ شفق.
- قرّة­العین، استانبول: کتابخانۀ فاتح، شمارۀ 4064 [نسخۀ خطی]، تاریخ کتابت 722.
- منزوی، احمد (1348)، فهرست نسخه‌­های خطّی فارسی، تهران: مؤسسۀ فرهنگی منطقه‌­ای.
- میرافضلی، سیّدعلی (1382)، رباعیّات خیّام در منابع کهن، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- نجف‌زاده، محمدباقر (1383)، ترانه‌های خیام، تهران: امیرکبیر.
- هاشمی، احمد (1410)، جواهر الادب، تهران: انتشارات استقلال.
- یاقوت حموی (1380)، معجم‌­البلدان، ترجمان: علی‌نقی منزوی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
- Pertsch, Wilhelm (1888). Verzeichniss der Persischen Handschriften. Berlin: Handschriften-Verzeichnisse.