تفسیر یک قصیده، تشخیص یک مزار (سفرنامۀ منظوم حسن بن حمزۀ طبری به طوس و مزار پدرش ابوالقاسم در مامطیر)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی (دانشنامۀ جهان اسلام)

چکیده

حسن بن حمزه طبری از علمای شیعی قرون سوم و چهارم است که بخش مهمی از میراث مکتوب شیعه را از مشایخ ایران به علمای بغداد انتقال داد. وی افزون بر تألیف آثار متعدد در علوم دینی، همچون حدیث، فقه و کلام، طبع شعر نیز داشت. ابن‌اسفندیار در تاریخ طبرستان ابیاتی از قصیدۀ حسن بن حمزه را نقل کرده که سفرنامۀ منظوم او از آمل تا مشهد رضوی است. در مقالۀ حاضر، نویسنده ضمن تقریر سفرنامۀ منظوم حسن بن حمزه، به تصحیف یک واژه در بیتی از آن توجه می‌دهد و با کشف صورت صحیح آن واژه، یادآور می‌شود که این بیت دربارۀ اقامتگاه کودکی و نوجوانی حسن بن حمزه است و باید آن را به دلبستگی حسن بن حمزه به مامطیر تفسیر کرد. در بخش‌های پایانی مقاله، با بررسی و نقد فرضیه‌هایی که دربارۀ یک مزار در مامطیر طرح شده از یک سو، و استناد به شواهد و قرائن و یادآوری تصحیفات و تحریفات رخ‌داده در برخی نقل‌های شفاهی از سوی دیگر، نشان داده شده که آن مزار از آنِ ابوالقاسم، پدر حسن بن حمزه، است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The interpretation of a qasideh (ode) and the identification of a grave (Versified account of Hasan b. Hamzeh-ye Tabari’s travel to Tūs visiting the grave of his father Abū al-Qāsem, in Māmatir)

نویسنده [English]

  • Sayyed Muhammad Emadi-Haeri
چکیده [English]

Hasan b. Hamzeh-ye Tabari is a 3-4th- century Shi’i scholar who transferred a considerable amount of Shi’i written heritage from Iranian sheikhs to Bagdad’s religious scholars. In addition to authoring many books on Islamic sciences such as Hadith (Tradition), Feqh (Jurisprudence) and Kalām (Islamic speculative theology), he had the talent of writing poetry. In his Tabarestān History, Ebn-e Esfandiyār has quoted several couplets of a qasideh composed by Hasan b. Hamzeh, which narrates his travel from Āmol to Mashhad.
In this article, the writer, in addition to reproducing the versified travelogue of Hasan b. Hamzeh, addresses a misread word; and through discovering its correct form, he points out that this couplet refers to Hasan’s home during his childhood and youth years, and that it must be interpreted as his love for “Māmatir”. In the latter part of the article, by examining and assessing the views put forward as to a grave in Māmatir, on the one hand, and by referring to certain evidences and clues and drawing attention to misreadings and lexical distortions that have occurred, on the other, it has been demonstrated that the grave belongs to Abū al-Qāsem, Hasan b. Hamzeh’s father.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hasan b. Hamzeh
  • Abū al-Qāsem Hamzeh
  • Emāmzādeh Qāsem
  • versified travelogue
  • Al-Ghaybah (absence)
ـ ابن‌اسفندیار، بهاء‌الدین محمد بن حسن (1320ش)، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال، تهران: کلالۀ خاور.
ـ ابن‌بابویه قمی، ابوجعفر محمد بن علی (1361ش)، معانی الأخبار، به کوشش علی‌اکبر غفاری، [چاپ دوم]، قم: انتشارات اسلامی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1378ق)، عیون أخبار الرضا، به کوشش سیدمهدی حسینی لاجوردی، تهران: انتشارات جهان.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1403ق)، کتاب الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم: جماعة المدرسین.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1405ق)، کمال الدین و تمام النعمة، به کوشش علی‌اکبر غفاری، [چاپ دوم]، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1412ق)، فضائل الأشهر الثلاثة، به کوشش غلامرضا عرفانیان، چاپ دوم، بیروت: دارالمحجة البیضاء ـ دارالرسول الأکرم.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1417ق)، الأمالی، به کوشش مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامیة)، قم: مؤسسة البعثة.
ـ ابن‌شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی (1380ق)، معالم العلماء، به کوشش سیدمحمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف: المطبعة الحیدریة.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا)، مناقب آل ‌ابی‌طالب، نجف: المطبعة الحیدریة.
ـ ابن‌طباطبا، ابواسماعیل ابراهیم بن ناصر (1388ق)، منتقلة الطالبیة، به کوشش سیدمحمدمهدی خِرسان، نجف: المطبعة الحیدریة.
ـ ابن‌عیاش جوهری، احمد بن محمد (1429ق)، مقتضب الأثر فی النص علی الأئمة الإثنی عشر، به کوشش مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامیة)، قم: مؤسسة البعثة.
ـ ابن‌غضائری، حسین بن عبیداللّه (1411ق)، تکملة؛ در: رسالة ابی‌غالب الزراری فی آل‌اعین، به کوشش سیدمحمدرضا حسینی [جلالی]، قم: مرکز البحوث و التحقیقات الإسلامیة، 187ـ194.
ـ ابن‌منظور، جمال‌الدین محمد بن مکرم مصری (1414ق)، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت: دارصادر.
ـ ابونصر بخاری، احمد بن محمد (1386ش)، تاج القصص، به کوشش سیدعلی آل‌داود، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ ابونصر بخاری، سهل بن عبداللّه (1381ق)، سرّ السلسلة العلویة، به کوشش سیدمحمدصادق بحرالعلوم، نجف: المطبعة الحیدریة.
ـ برزگر، اردشیر (1380ش)، تاریخ تبرستان، به کوشش محمد شکری فومشی، تهران: نشر رسانش.
ـ بیهقی، ابوالحسن علی بن زید (1410ق)، لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب، به کوشش سیدمهدی رجایی، قم: کتابخانۀ آیت‌اللّه مرعشی.
ـ جوهری، اسماعیل بن حمّاد (1407ق)، الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربیة)، به کوشش احمد عبدالغفور عطار، چاپ چهارم، بیروت: دارالعلم للملایین.
ـ حدود العالم من المشرق الی المغرب (1340ش)، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران.
ـ خزاز قمی، علی بن محمد (1401ق)، کفایة الأثر فی النص علی الأئمة الإثنی عشر، به کوشش سیدعبداللطیف حسینی کوه‌کمری، [چاپ دوم]، قم: انتشارات بیدار.
ـ خلیل بن احمد فراهیدی (1409ق)، کتاب العین، به کوشش مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، چاپ دوم، قم: دارالهجرة.
ـ دانش‌پژوه، محمدتقی (1345ش)، «آستانه‌های مازندران»، معارف اسلامی، ش 2، اسفند، 56ـ65.
ـ دومُرگان، ژاک (1338ش)، هیئت علمی فرانسه در ایران: مطالعات جغرافیایی، ترجمه و توضیح کاظم ودیعی، تبریز: انتشارات چهر.
ـ دهخدا، علی‌اکبر (1377ش)، لغت‌نامۀ دهخدا، به کوشش محمد معین و سیدجعفر شهیدی، دورۀ جدید، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
ـ رابینو، ه‍. ل. (1365ش)، مازندران و استراباد، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ رازی، فخرالدین محمد بن عمر [منسوب] (1419ق)، الشجرة المبارکة، به کوشش سیدمهدی رجایی، چاپ دوم، قم: کتابخانۀ آیت‌اللّه مرعشی.
ـ زریاب خویی، عباس (1375ش)، «بابُل (پیشینه)»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج 1، زیرنظر سیدمصطفی میرسلیم، چاپ دوم (با تجدیدنظر)، تهران: بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی.
ـ ستوده، منوچهر (1375ش)، از آستارا تا اِستارباد، چاپ دوم، تهران: آگاه.
ـ سمعانی، ابوسعد عبدالکریم بن محمد (1408ق)، الأنساب، به کوشش عبداللّه عمر البارودی، بیروت: دارالجنان.
ـ شریف رضی، ابوالحسن محمد بن حسین موسوی (1425ق)، نهج البلاغة (مجموع ما اختاره الشریف ... الرضی ... من کلام أمیرالمؤمنین ... علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام)، به کوشش صبحی الصالح، چاپ چهارم، قاهره ـ بیروت: دارالکتاب المصری ـ دارالکتاب اللبنانی.
ـ طبری، محمد بن جریر (1415ق)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، به کوشش صدقی جمیل العطار، بیروت: دارالفکر.
ـ طبرسی، فضل بن حسن (1408ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، به کوشش سیدهاشم رسولی محلاتی و سیدفضل‌اللّه یزدی طباطبایی، چاپ دوم، بیروت: دارالمعرفة.
ـ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (1365ش)، تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة، به کوشش سیدحسن موسوی خِرسان، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1390ق)، الإستبصار فی ما اختلف من الأخبار، به کوشش سیدحسن موسوی خِرسان، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1411ق)، کتاب الغیبة، به کوشش عباداللّه طهرانی و علی‌احمد ناصح، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیه.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1414ق)، الأمالی، به کوشش مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامیة)، قم: دارالثقافة.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1415ق)، الرجال الطوسی، به کوشش جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1420ق)، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الاصول، به کوشش سیدعبدالعزیز طباطبایی، قم: مکتبة المحقق الطباطبایی.
ـ عمادی حائری، سیدمحمد (1388ش)، «مقدمه»، تفسیر کتاب ­اللّه، ابوالفضل [عباس] بن شهردویر دیلمی، نسخه‌برگردان به قطع اصل از روی نسخه‌های خطی شمارۀ 12278 (المجلّدة الاولی) و 17982 (المجلّدة الاخری) کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ـ کتابخانۀ تخصصی تفسیر و علوم قرآنی (قم).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1394ش)، سادات هزارجریب: سلسله‌ای شیعی در شرق مازندران، چاپ دوم (با افزوده‌ها)، قم: مورخ.
ـ قلی‌پور گودرزی، شهرام و یوسف الهی و محمد شکری فومشی (1393ش)، عکس‌های تاریخی بابل، تهران: نشر رسانش نوین.
ـ مفید، محمد بن محمد بن نعمان بغدادی (1403ق)، کتاب الأمالی، به کوشش حسین استادولی و علی‌اکبر غفاری، قم: جماعة المدرسین.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1413ق)، رسالة فی المَهر، به کوشش مهدی نجف، قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا)، الإختصاص [منسوب]، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم: جماعة المدرسین.
ـ نجاشی، احمد بن علی (1424ق)، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (رجال النجاشی)، به کوشش سیدموسی شبیری زنجانی، چاپ هفتم، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.