کسرۀ بدل از یای نکره، یک ویژگی گویشی ـ رسم‌الخطی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی

چکیده

در مقالۀ پیش رو به گرد‌آوری شواهد کاربرد کسره به‌جای یای نکره (گاه، یای انشاء) می‌پردازیم و می‌کوشیم که چگونگی ایجاد این خصوصیت در برخی متون، محدودۀ زمانی و مکانی این ویژگی و تأثیرات احتمالی آن در دستور زبان را بررسی کنیم. عوامل مختلفی در شکل‌گیری این ویژگی مؤثر بوده‌اند و ما آن را یک ویژگی‌ گویشی  ـ ‌ رسم‌الخطی می‌دانیم. در بررسی فرایند ایجاد این پدیده، برخی خصایص رسم‌الخطی دست‌نویس‌های زبان فارسی و نیز دستگاه مصوّت‌های فارسی دریِ قدیم را مورد توجه قرار داده‌ایم و به یکی از خصائص گویشی هرات (و احتمالاً حوالی نیشابور) دست یافته‌ایم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Kasre-ye badal az yā-ye nakareh [e-sounding phonological element serving as the indefinite yā]: a dialectal-orthographic feature

نویسنده [English]

  • Masoud Rastipoor
چکیده [English]

In the present article we examine a number of instances of the use of the e-sounding element utilized instead of the indefinite (also sometimes yā-ye insha’), and the process of its emergence in certain texts, its scope of use in terms of place and time and the possible influences of such characteristic on Persian grammar. Different factors have been effective in the formation of this characteristic, which we designate as “dialectal-orthographic feature”. In studying the formation process of this feature, we have taken account of some of the orthographic characteristics of Persian manuscripts as well as the vowel system of the Early New Persian and have discovered one of the characteristics of Herati dialect (and probably the dialect of the suburbs of Nishabur).

کلیدواژه‌ها [English]

  • kasre
  • yā-ye nakareh
  • yā-ye insha’
  • vowel-system of Early NewPersian
  • orthography
  • Heravi dialect
  • Nishaburi dialect
- ازرقی هروی، دیوان، به‌تصحیح مسعود راستی‌پور و محمدتقی خلوصی، زیر چاپ.
- انطاکى، داود بن عمر (بی‌تا)، تذکرة أولی الألباب، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات‏.
بخشی از تفسیری کهن به پارسی (1375)، از مؤلفی ناشناخته (حدود قرن چهارم هجری)، تحقیق و تصحیح سید مرتضی آیةالله‌زادۀ شیرازی، تهران: میراث مکتوب.
- بلعمی، ابوعلی محمدبن محمد (1353)، تاریخ بلعمی، به‌تصحیح محمدتقی بهار (ملک الشعراء)، به کوشش محمد پروین گنابادی، تهران: زوار.
- بهار، محمدتقی (1373)، سبک شناسی، تهران: امیرکبیر.
- بیهقی، ابوالفضل محمدبن حسین (1388)، تاریخ بیهقی، به‌تصحیح محمدجعفر یاحقی، مهدی سیدی، تهران: سخن.
پلی میان شعر هجایی و عروضی فارسی در قرون اول هجری (1353)، به اهتمام و تصحیح احمدعلی رجائی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
تاریخ سیستان (1314)، به‌تصحیح ملک‌الشعراء بهار، تهران: محمد رمضانی.
ترجمۀ تفسیر طبری (1393)، به‌تصحیح و اهتمام حبیب یغمائی، تهران: دانشگاه تهران.
- چوبینۀ بهروز، عرفان (1397)، «بررسی انتقادی تصحیح کفایة الطب حبیش تفلیسی»، گزارش میراث، ش78-79: 97-117.
- حکیم سمرقندی، ابوالقاسم (1393)، ترجمۀ السواد الاعظم، به اهتمام عبدالحی حبیبی، تهران: دانشگاه تهران.
- حیدرپور نجف‌آبادی، ندا و علی صفری آق‌قلعه (1396)، «واژه‌های فارسی در دست‌نویسی مشکول از تفسیر سورآبادی»، آینۀ میراث، ش61: 73-100.
- خانلری، پرویز [ناتل] (1382)، تاریخ زبان فارسی، تهران: فرهنگ نشر نو.
- خواجه عبدالله انصاری (1389)، مجموعۀ رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری، به‌تصحیح محمدسرور مولایی، تهران: توس.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1396)، طبقات الصوفیه، به‌تصحیح محمدسرور مولایی، تهران: توس.
- دو اثر در علوم قرآنی (1361)، عکسی از مجموعۀ شمارۀ 720 کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
- راستی‌پور، مسعود (1394)، «نقدی بر داستان رستم و سهراب»، فصل‌نامۀ نقد کتاب ادبیات، س1، ش2: 89-111.
- زمجی اسفزاری، معین‌الدین محمد (1338)، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، با تصحیح و حواشی و تعلیقات سید محمدکاظم امام، تهران: دانشگاه تهران.
- سنائی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم (1388)، دیوان، به‌تصحیح مدرس رضوی، تهران: سنائی.
- سورآبادی، ابوبکر عتیق (1345)، تفسیر قرآن کریم، عکس نسخۀ مکتوب به سال 523 هجری قمری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1384)، نوشته بر دریا، از میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی، تهران: سخن.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1385)، چشیدن طعم وقت، از میراث عرفانی ابوسعید ابوالخیر، تهران: سخن.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1393)، درویش ستیهنده، از میراث عرفانی شیخ جام، تهران: سخن.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1394)، در هرگز و همیشۀ انسان، از میراث عرفانی خواجه عبدالله انصاری، تهران: سخن.
- صادقی، علی‌اشرف (1357)، تکوین زبان فارسی، تهران: دانشگاه آزاد ایران.
- ــــــــــــــــــــــــــــــ (1391)، «بحثی درباب کتاب «پلی میان شعر هجایی و عروضی فارسی در دو قرن اول هجری» از دکتر احمدعلی رجایی»، در: خرد بر سر جان... نامگانۀ دکتر احمدعلی رجائی بخارائی، به درخواست و کوشش محمدجعفر یاحقی، محمدرضا راشد محصل، سلمان ساکت، تهران، سخن: 349-388.
- عقیلى شیرازى، سیدمحمدحسین (1390)، مخزن الادویه، به‌تصحیح محمدرضا شمس اردکانى، روجا رحیمى، فاطمه‏ فرجادمند، تهران: دانشگاه علوم پزشکى تهران ـ سبز آرنگ‏.
- غسانى ترکمانى، ملک‌مظفر (1421ق)، المعتمد فی الأدویة المفردة، محقق: محمود عمر الدمیاطى‏، بیروت: دارالکتب العلمیة.
- فامی هروی، عبدالرحمن (1387)، تاریخ هرات، نسخه‌برگردان به قطع اصل نسخۀ خطی، تهران: میراث مکتوب.
- فخری هروی (1968م)، تذکرۀ روضة السلاطین و جواهر العجایب (مع دیوان فخری هروی)، حیدرآباد: سندی ادبی بورد.
- فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، به‌تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ـــــــــــــــــــــــــــــ (1389)، شاهنامه،نسخه‌برگردان از روی نسخۀ کتابخانۀ دانشگاه سن‌ژوزف، به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطّلبی کاشانی، تهران: طلایه.
قصص قران مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی (1375)، به اهتمام یحیی مهدوی، تهران: خوارزمی.
لسان التنزیل (1362)، به اهتمام مهدی محقق، تهران: علمی و فرهنگی.
مجمل التواریخ و القصص (بی‌تا)، به‌تصحیح ملک‌الشعراء بهار، تهران: کلالۀ خاور.
- محمدبن منور (1381)، اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابوسعید ابوالخیر، تهران: آگاه.
- مظاهری، جمشید و سیّد مرتضی هاشمی و سیّد مهدی متولی (1383)، «بررسی و تحلیل وجه التزامی در دستور زبان فارسی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، ش38: ص95-108.
- معین، محمد (1363)، اسم جنس و معرفه، نکره، تهران: امیرکبیر.
- موفق هروی، ابومنصور (1388)، الابنیه عن حقائق الادویه، نسخه‌برگردان به قطع اصل نسخۀ خطی، به خط علی‌بن احمد اسدی طوسی، تهران: میراث مکتوب.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1389)، الابنیه عن حقائق الادویه، به‌تصحیح احمد بهمنیار، به اهتمام حسین محبوبی اردکانی، تهران: دانشگاه تهران.
- میدانی، ابوالفتح احمدبن محمد (1345)، السامی فی الاسامی، عکس نسخۀ مکتوب به سال 601 هجری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- واصفی هروی، زین‌الدین محمود (1349)، بدایع الوقایع، تصحیح الکساندر بلدروف، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- هزار حکایت صوفیان (1389)، از مؤلفی ناشناخته، مقدمه، تصحیح و تعلیقات حامد خاتمی‌پور، تهران: سخن.
- Lazard, G. (1963). La Langue des Plus Anciens Monuments de la Prose Persane. Paris: Librairie C. Klincksieck.