بررسی معانی و شواهد واژۀ «کنیسه» در متون فارسی و عربی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه پیام نور

2 استادیار فرهنگستان زبان و ادب فارسی

چکیده

«کَنیسه» به جز معنای مشهور آن یعنی «عبادتگاه یهودیان»، در دوره­ای از تاریخ یا در بعضی از گویش‌های محلّی در معنای «سایه­بان» نیز به کار رفته است: هم سایه­بانی که چون محملْ مسافران را از گزند باران و آفتاب یا دید دیگران نگاه دارد و هم سایه­بانی که بر بلندی یا بر پیشانی بنایی بسازند. «کنیسه» در معانی اخیر در متون فارسی و عربی شواهد محدودی دارد و گویی چون کلمه‌ای محلّی یا ناحیه‌ای بوده است، اهل لغت کمتر به آن پرداخته‌اند. ندرت کاربرد کنیسه در این معنا در متون گذشته باعث شده است که برای مصحّحان غریب و ناشناخته باشد و زمینۀ خطاخوانی را فراهم کند. در مقالۀ حاضر، با ذکر شواهدی از متون ادبی و دینی و فرهنگ‌های لغت، دربارۀ معنای «کنیسه» سخن گفته‌ایم و به نمونه­هایی از سهوهای محقّقان، مترجمان و مصحّحانِ متون فارسی و عربی از علّامه محمّد قزوینی تا شاکر لُعَیبی در خوانش و یا دریافت معنی این واژه اشاره کرده‌ایم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A survey of the meanings and supportive quotations of the word “Kaniseh” [Jewish Temple] in Persian and Arabic texts

نویسندگان [English]

  • mahmood nadimi harandi 1
  • tahmine ataei kachuei 2
1 payamnoor university
2 Academy of Persian Language and Literature
چکیده [English]

Besides its well-known use in the sense of “Jewish temple”, the word “kaniseh” has also been used in the sense of “sunshade” during a certain period or in certain local dialects: both as a sunshade that protects wagon passengers from rain and the sun as well as the projecting addition build to the top of a building façade. “Kaniseh” in latter meanings rarely appears in Persian and Arabic texts. Apparently because they have been used locally or regionally, lexicographers have paid less attention to them. The rare application in earlier books of kaniseh in these secondary meanings have caused them to appear as strange and unknown to book emenders, increasing the possibility of misreading.
In the present article, by citing examples from literary and religious texts as well as word-books, we have discussed the meanings of kaniseh, and pointed out several instances where scholars, translators and editors of Persian and Arabic texts, from the Erudite (Allameh) Mohammad Qazvini to Shakir Luaybi, have gone wrong in reading or comprehending the meanings of this word.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kaniseh؛ mahmel (wagon
  • carriage)؛ Bostan al-Ārefin؛ Shadd al-Ezār
- احمدوند، عبّاس (1395)، «زَبید»، دانشنامۀ جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حدّاد عادل، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی: 21/256-259.
- ادیب کرمینی، علی بن محمّد بن سعید (1385)، تکملة الاصناف، به کوشش علی رواقی، با همکاری سیّده زلیخا عظیمی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- الإربِلى، على بن عیسى (1381)، کَشفُ الغُمَّة فی مَعرفَةِ الأئمَّة، صحَّحه هاشم رسولى محلاتى، تبریز: بنی‌هاشمی.
- انصاری، محمّدمهدی و غلامرضا فرج‌الله (1384)، فرهنگ لغات دزفولی، دزفول: انتشارات دارُ المُؤمنین.
- انوری، حسن (1382)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: انتشارات سخن، چاپ دوم.
- بیهقی، ابوالفضل محمّد بن حسین (1350)، تاریخ بیهقی، به تصحیح علی‌اکبر فیّاض، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1388)، تاریخ بیهقی، به تصحیح محمّدجعفر یاحقّی و مهدی سیّدی، تهران: انتشارات سخن.
- جنید شیرازى، معین‌الدّین ابوالقاسم بن محمود (1328)، شَدُّ الاِزار فى حَطِّ الأوزار عَن زُوّار المَزار، به تصحیح محمّد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، طهران [= تهران]: چاپخانۀ مجلس.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1364)، شَدُّ الاِزار فى حَطِّ الأوزار عَن زُوّارِ المَزار، به ترجمۀ عیسی بن جنید شیرازی [معروف به: تذکرۀ هزارمزار]، به تصحیح و تحشیۀ عبدالوهّاب نورانی وصال، شیراز: کتابخانۀ احمدی.
- الحسینی الزَّبیدی، سیّدمحمّد مرتضی (2004م)، تاجُ العَروس مِن جَواهر القاموس، تحقیق محمود محمّد الطناحی، کویت: مطبعۀ حکومة الکویت.
- الحَمَوی الرّومی، یاقوت بن عباداللّه (1397ق/1977م)، مُعجَمُ البُلدان، بیروت: دار صادر.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1993م)، مُعجَمُ الأدبّاء، تحقیق احسان عباس، بیروت: دار الغرب الاسلامی.
ـ الخوری الشَّرتونی اللُّبنانی، سعید (1403ق)، أقرَبُ المَوارِد فِی فُصَحِ العَرَبیَّة و الشَّوارِد، قم: منشورات مکتبة آیة‌اللّه العُظمی المَرعَشی النَّجَفی.
- داعی‌الاسلام، سیّدمحمّدعلی (1362)، فرهنگ نظام، تهران: انتشارات دانش، چاپ دوّم.
- دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌­نامۀ دهخدا، زیر نظر محمّد معین و سیّدجعفر شهیدی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم از دورۀ جدید.
- رجائی [بخارائی]، احمدعلی (1354)، حواشی مُنتَخَبِ رونقُ المَجاِلس و بُستان العارفین و تُحفَةُ المُریدین فقیه ابونصر احمد بن خیر نیشابوری.
- شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1372)، مفلس کیمیافروش، تهران: انتشارات سخن.
- شیخ الطائفة الطوسى، محمّد بن الحسن (1365)، تَهذیبُ الأحکام، حقّقه و علّق علیه السیّد حسن الموسوی الخرسان، نهض بمشروعه الشیخ علی الآخوندی، تهران: دار الکتب الاسلامیّه، الطبعة الرابعة.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1407ق)، ‌الخِلاف، تحقیق جماعة ‌المدرّسین‌ فی‌ ‌الحوزة‌ ‌العلمیّة‌ بقم‌، قم: مؤسّسة النشر الاسلامى.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1430ق)، رِجالُ الطّوسی، تحقیق جواد القیّومی الاصفهانی، قم: مؤسّسة النشر الاسلامی، الطبعة الخامسة.
- الطبرسى، احمد بن على (1966م)، الإحتِجاج، تعلیق و ملاحظات السیّد محمّد باقر الخرسان، نجف: مطابع النعمان النجف الأشرف حسن الشیخ ابراهیم الکتبی.
- الطریحى، فخرالدّین (1985م)، مَجمَعُ البَحرَین، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
- عطّار نیشابوری، فریدالدّین محمّد (1322ق/1905م)، تذکرة الاولیاء، تصحیح رنولد الن نیکلسون، لیدن: مطبعۀ بریل، جلد اوّل.
- فقیه ابونصر احمد بن خیر نیشابوری (1354)، بُستانُ العارفین و تُحفَةُ المُریدین [مُنتَخَبِ رونقُ المَجاِلس و بُستان العارفین و تُحفَةُ المُریدین]، به کوشش احمدعلی رجائی [بخارائی]، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، بُستانُ العارفین و تُحفَةُ المُریدین، نسخۀ خطّی محفوظ در کتابخانۀ اسعد افندی ترکیه به شمارۀ 1335.
- فیّاض، علی‌اکبر (1350)، حواشی تاریخ بیهقی بیهقی.
- فیضی سرهندی، اللّه‌داد (1337)، مَدارُ الأفاضِل، به اهتمام دکتر محمّد باقر، لاهور: انتشارات دانشگاه پنجاب.
- الفیّومی، احمد بن محمّد بن علی (1414ق)، المِصباحُ المُنیر فِی غَریبِ الشَّرحِ الکَبیر لِلرّافعی، قم: دار الهجرة.
- قطب‌الدّین الرّاوندى، سعید بن هبة اللّه (1409ق)، الخرائج و الجرائح، قم: مؤسّسة الامام المهدى(ع).
- لُعَیبی، شاکر ( 2003)، حواشی بر أحسَنُ التَّقاسیم فِی مَعرفَة الأقالیم المقدسی.
- مایل هروی، نجیب (1378)، «کرمینه‌ای و گنجینۀ او. ارزش‌های زبانی یک فرهنگ کهن عربی- فارسی»، سایه به سایه، دفتر مقاله‌ها و رساله‌های عرفانی، ادبی و کتاب‌شناختی، تهران، نشر گفتار: 311-329.
- معرفت، شهرت (1397)، «نقد تصحیح کتاب کلّیات نظام ‌قاری (به تصحیح‌ رحیم طاهر)»، متن‌شناسی ادب فارسی، دورۀ 10، شمارۀ 2 (پیاپی 38): 169-185.
- معین، محمّد (1342)، حواشی برهان قاطع، تهران: انتشارات امیر کبیر.
- المقدسی، ابوعبدالله محمّد بن احمد (1877م)، أحسَنُ التَّقاسیم فِی مَعرفَة الأقالیم، به کوشش دخویه، لیدن: مطبعۀ بریل.
- المقدسی، ابوعبدالله محمّد بن احمد (2003م)، أحسَنُ التَّقاسیم فِی مَعرفَة الأقالیم، حرّرها و قدّم لها شاکر لُعَیبی، ابوظبی: دار السویدی؛ بیروت: المؤسّسة العربیّة للدراسات و النشر.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1361)، أحسَنُ التَّقاسیم فِی مَعرفَة الأقالیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلّفان و مترجمان ایران.
- مؤسّسۀ فرهنگی دزفول‌شناسی (1382)، «جوابیۀ مقالۀ از جندی‌شاپور تا دزفول»، کیهان فرهنگی، اردیبهشت، شمارۀ 199: 63-65.
- مهدوی دامغانی، احمد (1374)، «یادداشت‌هایی بر تاریخ بیهقی»، نامۀ شهیدی، به اهتمام علی‌اصغر محمدخانی، تهران، طرح نو: 560-581.
- ناصرخسرو قبادیانی (1357)، دیوان ناصرخسرو، به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقّق، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- النَّجاشی، احمد بن علی (1418ق)، رجال النَّجاشی، تحقیق السیّد موسی الشُّبَیری الزَّنجانی، قم: مؤسّسة النشر الاسلامی، الطبعة السّادسة.
- نظام قاری، محمود بن امیر احمد (1303ق)، دیوان البسه، استانبول: چاپخانۀ ابوالضیا.
- نفیسی، علی‌اکبر (1355)، فرهنگ نفیسی (ناظم الاطباء)، به کوشش سعید نفیسی، تهران: انتشارات کتابفروشی خیّام.
- نیکخواه دلشاد، مسعود (1393)، «رافعی قزوینی، عبدالکریم»، دانشنامۀ جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حدّاد عادل، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی: 19/253-255.
- واعظ کاشفی سبزواری، کمال‌الدّین حسین (1369)، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، ویراسته و گزاردۀ میرجلال‌الدّین کزّازی، تهران: نشر مرکز.
- DOZY, R. (1881). Supplement aux dictionnaires arabes. Leyde: Brile.