دربارۀ چند بیتِ منسوب به فردوسی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه پیام نور اورمیّه

چکیده

در بعضی نسخ و چاپ­‌های شاهنامه یا منابعِ منظوم و منثورِ دیگر، تک‌­بیت‌ها یا دوبیت‌­هایی به نام فردوسی آمده است که پشتوانۀ استواری در دست‌­نویس‌­های کهن و معتبرِ شاهنامه ندارد و از این روی سرودۀ فردوسی نیست، ولی به دلایلی مانند: مضمونِ اخلاقی و تعلیمی، زیباییِ ادبی، مَثَل‌شدگی و تکرار، در سنّت ادبی ایران به نام فردوسی مشهور و متداول شده و در مآخذ مختلف (عمدتاً مربوط به امثال فارسی) آمده است. در این مقاله دوازده نمونه از این‌گونه ابیاتِ غیراصیل و منسوب به فردوسی طرح و سابقۀ آن‌ها در نسخه‌­ها و چاپ‌­های شاهنامه و آثار دیگر بررسی شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Regarding several couplets attributed to Ferdowsi

نویسنده [English]

  • Sajjad Aydenloo
Payame Noor University of Urmia
چکیده [English]

In a number of the manuscripts and printed editions of the Shahnameh, as well as in various sources, both poetry and prose, there are some verses cited singly or as two consecutive couplets ascribed to Ferdowsi that are are hardly substantiated by the old and creditable manuscripts of the Shahnameh. Thus,they cannot be regarded as having been written by ferdowsi. However, in Iran’s literary tradition, for certain reasons such as ethical and instructive contents, literary beauty, proverbial value, and frequency of repetition, such verses have gained currency and reputation in Ferdowsi’s name, finding their way to various sources (largely those on Persian sayings and proverbs).
In this article, twelve instances of this kind of inauthentic verses attributed to Ferdowsi are addressed and their recording in the manuscripts and printed editions of the Shahnameh and other sources have been examined.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ferdowsi
  • Shahnameh
  • inauthentic couplets
  • textology
ـ آملی، اولیاء­ الله (1348). تاریخ رویان. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ آیدنلو، سجاد (1384). «این بیت از فردوسی نیست». کتاب ماه ادبیّات و فلسفه. ش97، آبان: 50-55.
ـ ـــــــــــــــــــ (1394). دفتر خسروان. تهران: سخن، چاپ دوم.
ـ ـــــــــــــــــــ (1396الف). نیم­‌پخته ترنج. تهران: سخن.
ـ ـــــــــــــــــــ (1396ب). در حضرت سیمرغ. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و سخن.
ـ ـــــــــــــــــــ (1397). «ردّ اصالت چند بیت منسوب به فردوسی در فضای/ شبکه­‌های مجازی». بخارا، ش125، مرداد ‌ـ شهریور: 224-234.
ـ ـــــــــــــــــــ (زیر چاپ). «جهان را بلندی و پستی توی... (بحث دربارۀ یک بیت منسوب به فردوسی)». مجلّۀ شعرپژوهی.
ـ ابراهیم، محمّدربیع بن محمّد (1356). سفینۀ سلیمانی. تصحیح عبّاس فاروقی. تهران: دانشگاه تهران.
ـ اسدی، ابونصر (1317). گرشاسپ‌­نامه. تصحیح حبیب یغمایی. تهران: بروخیم.
ـ اصلانی، فرهاد و معصومه پورتقی (1396). بیت‌­یاب شاهنامه (بر پایۀ پیرایش جلال خالقی‌مطلق). تهران: سخن.
ـ ایمان، رحم‌­علی­‌خان (1386). منتخب‌­اللطائف. تصحیح حسین علیزاده و مهدی علیزاده. تهران: طهوری.
ـ برزونامه. نسخۀ شمارۀ 62855 کتابخانۀ مجلس.
ـ بهار، محمّدتقی (1345). فردوسی‌­نامۀ ملک‌­الشعرا بهار. به کوشش محمّد گلبن. تهران: سپهر.
ـ بی­‌غمی، مولانا محمّد (1381). داراب­‌نامه. تصحیح ذبیح‌­الله صفا. تهران: علمی و فرهنگی، چ دوم.
ـ تاجر شیرازی، حسین­‌علی (1385). میکادونامه. به اهتمام علی میرانصاری. آینۀ میراث، دورۀ جدید، سال چهارم، ضمیمۀ شمارۀ 9.
ـ تبریزی، احمد (1397). شهنشاه‌­نامه. به کوشش مهشید گوهری کاخکی و جواد راشکی علی‌آباد، زیر نظر جواد عبّاسی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و سخن.
ـ جرفادقانی، ابوالشرف ناصح (1382). ترجمۀ تاریخ یمینی. تألیف محمّد بن عبدالجبّار عتبی. تصحیح جعفر شعار. تهران: علمی و فرهنگی، چ چهارم.
ـ جواهری رضایی، سیّدمحمّدعلی (1396). بیت­‌نمای شاهنامۀ فردوسی. تهران: اطّلاعات.
ـ جوینی، عطا ملک (1388). تاریخ جهانگشا. تصحیح حبیب­‌الله عبّاسی و ایرج مهرکی. تهران: زوّار.
ـ حافظ ابرو، عبدالله (1380). زبدة التواریخ. تصحیح سیّدکمال حاج‌سیّدجوادی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ـ الحسینی، مجدالدین محمّد (1362). زینة­المجالس. تهران: سنایی.
ـ خالقی­‌مطلق، جلال (1353). «گنگ دژ، روایتی الحاقی در داستان سیاووش؟». نشریّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه آذرآبادگان (تبریز)، س26، ش112، زمستان: 385-404.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1372). گل رنج­‌های کهن. به کوشش علی دهباشی. تهران، مرکز.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1391). یادداشت­‌های شاهنامه. با همکاری محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم: بخش یکم: 653 و 654.
ـ خطایی، علی‌­اکبر (1372). خطای‌­نامه. به کوشش ایرج افشار. تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا.
ـ ــــــــــــــــــــــــــ (1385). دربارۀ شاهنامه. تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــ (1393). «سرگذشت یک شعر: چو ایران نباشد تن من مباد». دانش و آزادگی و... (ارج‌­نامۀ استاد دکتر محمّدرضا راشد محصّل). به درخواست و اشراف: محمّدجعفر یاحقّی، سلمان ساکت و آرش اکبری مفاخر. تهران، سخن: 197-208.
ـ ــــــــــــــــــــــــــ (1395). آیا فردوسی محمود غزنوی را هجو گفت؟ (هجونامۀ منسوب به فردوسی). تهران: پردیس دانش.
ـ دبیرسیاقی، سیّدمحمّد (1378). کشف‌­الابیات شاهنامۀ فردوسی. تهران: مدبّر.
ـ دهخدا، علی­‌اکبر (1377). لغت‌­نامه. تهران: دانشگاه تهران، چ دوم از دورۀ جدید.
ـ ـــــــــــــــــــــــــ (1386). امثال و حکم. تهران: امیرکبیر، چ چهاردهم.
ـ ذوالفقاری، حسن (1389). فرهنگ بزرگ ضرب‌­المثل‌­های فارسی. تهران: معین، چ دوم.
ـ روحی انارجانی (1333). «رساله». با تصحیح و مقدّمۀ سعید نفیسی. در: فرهنگ ایران­‌زمین: 2/329-379.
ـ روزبهان، سیاووش (1355). «کیفیّت افزایش و کاهش روایات و ابیات شاهنامه». سیمرغ، ش3، آبان: 73-83.
ـ زجّاجی (1383). همایون‌­نامه. تصحیح علی پیرنیا. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نیمۀ دوم.
ـ سام‌­نامه (بر اساس چاپ سنگی) (1386). به کوشش میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.
ـ سام­‌نامه (1392). تصحیح وحید رویانی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ـ سجاسی، اسحاق (1368). فرائدالسلوک. تصحیح نورانی­‌وصال ـ غلامرضا افراسیابی. تهران: پاژنگ.
ـ سعدی، مصلح‌­الدین (1385). غزل‌­های سعدی. تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، به اهتمام پرویز اتابکی. تهران: سخن.
ـ شاهنامۀ نقّالان (طومار مرشد عبّاس زریری اصفهانی) (1396). ویرایش جلیل دوستخواه. تهران: ققنوس.
ـ شبانکاره‌­ای، محمّد بن علی (1393). مجمع‌­الانساب. تصحیح میرهاشم محدّث. تهران: امیرکبیر، چ دوم.
ـ شمیسا، سیروس (1381). معانی. تهران: میترا، چ هفتم.
ـ صفری آق­‌قلعه، علی (1395). اشعار فارسیِ پراکنده در متون (تا سال 700ق). تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و سخن.
ـ طومار نقّالی شاهنامه (1391). تصحیح سجّاد آیدنلو. تهران: به‌­نگار.
ـ ظهیری الکاتب السمرقندی، محمّد بن علی (1392). اغراض‌­السیاسة فی اعراض‌­الریاسة. تصحیح جعفر شعار. تهران: دانشگاه تهران، چ دوم.
ـ عبید زاکانی (1999). کلیّات. به کوشش محمّدجعفر محجوب. نیویورک: بیبلیوتکا پرسیکا.
ـ عوفی، محمّد (1386). جوامع‌­الحکایات و لوامع‌­الروایات. تصحیح امیربانو مصفّا (کریمی) و مظاهر مصفّا. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ج 3 و 4.
ـ عین­‌السلطنه، قهرمان میرزا سالور (1374). روزنامۀ خاطرات عین­‌السلطنه. به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار. تهران: اساطیر.
ـ فراهانی، ادیب­‌الممالک (1384). زندگی و شعر. به کوشش سیّدعلی موسوی گرمارودی. تهران: قدیانی.
ـ فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه. نسخۀ قاهره (796ق). دار الکتب المصریة، قسم التصویر 1961.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ. شاهنامه. نسخۀ کتابخانۀ مجلس (احتمالاً قرن 8 و 9ق). شمارۀ 61862.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ. شاهنامه. نسخۀ کتابخانۀ مجلس (احتمالاً قرن 9). شمارۀ 17238.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ. شاهنامه. نسخۀ کتابخانۀ ملّی پاریس (905ق). شمارۀ Persan 228. 1490.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ. شاهنامه. نسخۀ کتابخانۀ مجلس (احتمالاً قرن 10). شمارۀ 15235.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ. شاهنامه. نسخۀ کتابخانۀ مجلس (1016ق). شمارۀ 14588.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ. شاهنامه. نسخۀ کتابخانۀ ملّی پاریس (1027ق). شمارۀ Suppl. Pers. 491.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ. شاهنامه. نسخۀ کتابخانۀ ملّی پاریس (1223ق). شمارۀ .Smith-Lesouef 224
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1272ق). شاهنامه. به خطّ اولیا سمیع شیرازی. کتابفروشی وصال.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1829). شاهنامه. به کوشش ترنر ماکان. کلکته.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1880). شاهنامه. به اهتمام یوهان آگوستون فوللرس. لیدن: بریل.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1350). شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی بایسنغری). تهران: شورای جشن‌های شاهنشاهی.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1363). شاهنامه. تصحیح ژول­‌مول. تهران: شرکت سهامی کتاب­‌های جیبی، چ سوم.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1374). شاهنامه (بر اساس چاپ مسکو). به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1375). شاهنامه. به کوشش محمّد رمضانی. تهران: پدیده (کلالۀ خاور)، چ سوم.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1379). شاهنامه همراه با خمسۀ نظامی. با مقدّمۀ فتح­‌الله مجتبایی. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1380). شاهنامه (چاپ بمبئی 1276ق). تصحیح و توضیح ملک­‌الشعرا بهار. به کوشش علی میرانصاری. تهران: اشتاد.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1386الف). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی­‌مطلق. دفتر ششم با همکاری محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1386ب). شاهنامه (چاپ بروخیم). تصحیح عبّاس اقبال آشتیانی، مجتبی مینوی و سعید نفیسی. به اهتمام بهمن خلیفه. تهران: طلایه.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1386ج). شاهنامه. به کوشش سیّدمحمّد دبیرسیاقی. تهران: قطره.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1389). شاهنامه (نسخه‌­برگردان از روی نسخۀ کتابت اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری قمری، کتابخانۀ شرقی وابسته به دانشگاه سن‌­ژوزف بیروت (شمارۀ NC.43)). به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار و نادر مطلّبی کاشانی. تهران: طلایه.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1391). شاهنامه (ویرایش نهایی چاپ مسکو). زیر نظر مهدی قریب. تهران: سروش با همکاری دانشگاه خاورشناسی مسکو.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ (1393). شاهنامه. پیرایش جلال خالقی­‌مطلق. تهران: سخن.
ـ قاآنی (1336). دیوان. تصحیح محمّدجعفر محجوب. تهران: امیرکبیر.
ـ قاسمی حسینی گنابادی (1387). شاه‌­اسماعیل‌­نامه. تصحیح جعفرشجاع کیهانی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1391). شاهنامۀ نوّاب عالی. تصحیح فرهاد درودگریان. تهران: کلک سیمین.
ـ قانعی طوسی، احمد (1358). کلیله و دمنۀ منظوم. تصحیح ماگالی تودوا. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ قریب، مهدی (1355). «پادشاهی گرشاسپ در شاهنامه؟». سیمرغ، ش3، آبان: 45-65.
ـ ــــــــــــــــــــ (1357). «اسطورۀ آتش». شاهنامه‌­شناسی. تهران، بنیاد شاهنامه: 170-186.
ـ کاردگر، یحیی (1395). «شاهنامه در تاریخ وصّاف». متن­‌پژوهی ادبی، سال20، شمارۀ 70: 117-141.
ـ کاشفی (1394). غزانامۀ روم و چند فتح­‌نامۀ دیگر از سلطان محمّد فاتح. تدوین و تصحیح محمود حسن‌­آبادی و علی محدّث. مشهد: مرندیز.
ـ کوسج، شمس‌­الدین محمّد (1387). برزونامه (بخش کهن). تصحیح اکبر نحوی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ـ متوجّه، عزّت‌­الله (1384). راهنمای گزیده‌­ای از اشعار فارسی. تهران: بهنام.
ـ مراغه‌­ای، حاجی زین‌­العابدین (1393). سیاحت‌­نامۀ ابراهیم­‌بیگ. به کوشش م.ع. سپانلو. تهران: آگه، چ چهارم.
ـ مراقبی، غلامحسین و مجید جهانی‌نوق (1391). فرهنگ جامع امثال و حکم. زیر نظر ایرج الله‌دادی. تهران: دانشگاه تهران.
ـ مستوفی، حمدالله (1377). ظفرنامه به انضمام شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی مورّخ 807 هجری در کتابخانۀ بریتانیاOr.2833 ). تهران و وین: مرکز نشر دانشگاهی و آکادمی علوم اتریش.
ـ مسرور، حسین (1344). «شعرهای قلّابی در شاهنامه». وحید، سال سوم، ش 25، دی: 17-21.
ـ ملازم، سعید (1395). بهارستان معانی (مصرع­‌های مشهور و نیمه‌­های فراموش‌­شدۀ آنها). تهران: معین.
ـ منشی، نصرالله (1373). کلیله و دمنه. تصحیح و توضیح استاد مجتبی مینوی. تهران: امیرکبیر، چ یازدهم.
ـ مولوی، جلال­­‌الدین محمّد (1396). مثنوی معنوی. به تصحیح و مقدّمۀ محمّدعلی موحّد. تهران: هرمس.
ـ میرزازاده، نعمت (1351). «گنگ دژ: روایتی الحاقی در داستان سیاوش». سیمرغ، ش1، اسفند: 83-95.
ـ مینوی، مجتبی (1351). «فردوسی ساختگی و جنون اصلاح اشعار قدما». مجلّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، س19، ش3 و 4، پاییز و زمستان: 1-18.
ـ ــــــــــــــــــــــ (1353). «نسخه‌­های خطّی قدیم باید ملاک تصحیح متون ادبی بشود». در: مجموعه سخنرانی­‌های اوّلین و دومین هفتۀ فردوسی. به کوشش حمید زرّین­‌کوب. مشهد، دانشگاه فردوسی: 244-263.
ـ نعمانی، شبلی (1363). شعرالعجم یا تاریخ شعرا و ادبیّات ایران. ترجمۀ سیّدمحمّدتقی فخر داعی گیلانی. تهران: دنیای کتاب، چ دوم.
ـ نظام­‌السلطنه مافی، حسین‌­قلی­‌خان (1362). خاطرات و اسناد. به کوشش معصومه مافی، منصوره اتّحادیّه، سیروس سعدورشان و حمید رام­‌پیشه. تهران: تاریخ ایران، چ دوم.
ـ نظامی (1387). خمسه (بر اساس چاپ مسکو ـ باکو). تهران: هرمس، چ دوم.
ـ نظامی نیشابوری، صدرالدین حسن (1391). تاج المآثر. تصحیح و تعلیق: مهدی فاموری و علی­رضا شادآرام. سنندج: دانشگاه آزاد اسلامی.
ـ نوری اژدری (1389). غازان‌­نامۀ منظوم. تصحیح محمود مدبّری. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ نولدکه، تئودور (1369). حماسۀ ملّی ایران. ترجمۀ بزرگ علوی. تهران: جامی و سپهر.
ـ وراوینی، سعدالدین (1375). مرزبان‌­نامه. به کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: صفی‌علی‌شاه.
ـ هدایت، رضا قلی­‌خان (1382). مجمع‌­الفصحا. به کوشش مظاهر مصفّا. تهران: امیرکبیر، چ دوم.
ـ هفت‌­لشکر (طومار جامع نقّالان) (1377). تصحیح مهدی مدائنی و مهران افشاری. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ هفت‌­منظومۀ حماسی (1394). تصحیح رضا غفوری. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ـ همایی، جلال‌­الدین (1375). فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: نشر هما، چ دوازدهم.
ـ همدانی، رشیدالدین فضل‌­الله (1373). جامع‌­التواریخ. تصحیح و تحشیۀ محمّد روشن و مصطفی موسوی. تهران: البرز.
ـ یزدی، شرف­‌الدین (1387). ظفرنامه. تصحیح و تحقیق سیّدسعید میرمحمّد صادق و عبدالحسین نوایی. تهران: کتابخانۀ مجلس.
ـ یوسف و زلیخا (1369). منسوب به فردوسی. به اهتمام حسین محمّدزادۀ صدیق. تبریز: آفرینش.
منابع دیجیتال
ـ نرم‌­افزار تاریخ ایران اسلامی. قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
ـ نرم­‌افزار تراث 2. قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
ـ نرم‌­افزار دُرج 4. تهران: موسّسۀ فرهنگی مهرارقام رایانه.