آثار برجای‌مانده از ابن‌خفیف و دست‌نویسی از بخش ابتدایی «کتاب الإقتصاد»

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

ابن‌خفیف شیرازی، هم در روزگار خود و هم در میان سلاسل و طریقت‌های پس از خود، از مشایخ تأثیرگذار تصوّف به شمار می‌رود. اقوال متعدّد او در آثار صوفیانۀ رسمی و استناد به سیرۀ وی که به تدوین اولیانامه‌ای برای او انجامید، میزان نفوذ شخصیت و آراء او را در انجمن‌های اعتدالی تصوّف نشان می‌دهد. بررسی رساله‌ها و کتابچه‌های منسوب به وی از دیرباز مورد توجّه بوده و اغلب آن‌ها تصحیح و منتشر شده است. در کتابخانۀ مرعشی (قم) دست‌نویس رساله‌ای به عربی وجود دارد که تاکنون شناسایی نشده است. در بازخوانی متن این رساله و پس از مقایسه با سایر آثار برجای‌مانده از ابن‌خفیف، روشن شد که با دست‌نویس اصیل و معتبری از «کتاب الإقتصاد» روبرو هستیم. سلسلۀ اسناد موجود در آغاز این دست‌نویس نشان‌دهندۀ جایگاه والای این اثر در میان مشایخ پس از ابن‌خفیف است. در پایان، برخی اختلاف‌ها بین روایت نسخۀ مرعشی و دو نسخۀ مورد استفادۀ فلورین زوبیرویْ، مصحّح کتاب الإقتصاد، بیان خواهد شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Extant works of Ebn-e Khafif and a manuscript of the initial part of his Ketāb- al-eqtesād

نویسنده [English]

  • javad bashary
Persian Language & Literature, Literatire Faculty, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

Ebn-e Khafif of Shiraz is considered one of the highly effective Sufi Sheikhs among his succeeding Sufi orders. The presence of his numerous sayings in Sufi sources and frequent references to his Sireh (way of life), which led to the completion of his hagiography, demonstrates the influence of his personality and views on moderate Sufi societies. The study of the essays and tracts ascribed to him have since long been in the focus of attention and mostly amended and published. At the Mar’ashi Library (Qom) there is an Arabic treatise that has not been identified as yet. When examining the text of the treatise and comparing it with other surviving works of Ebn-e Khafif, it became clear that we were dealing with an authentic and important manuscript of the Ketab al-eqtesād (book of economics). The sequence of attributions mentioned in the beginning of this manuscript is indicative of the high status of this work among the Shaikhs after Ebn-e Khafif. Finally, some of the differences between the Mar’ashi manuscript and the two MSS used by Florian Sobieroj, redactor of the Ketab al-eqtesād, will be discussed.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ebn-e Khafif of Shiraz
  • Sufism
  • the Mar’ashi Library
  • manuscript
  • redaction
ـ  ابن‎خفیف، ابوعبدالله محمد بن خفیف (1377). «رسالۀ فضل التصوّف علی المذاهب». به‌کوشش فاطمه علاقه، با همکاری کاظم برگ‌نیسی. معارف، دورۀ 15، دوشمارۀ 1 و 2، فروردین ـ آبان (پیاپی: 43-44): 50-80.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1378). «رسالۀ شرف الفقراء». به‌کوشش فاطمه علاقه. معارف، دورۀ 16، ش1، فروردین ـ تیر (پیاپی: 46): 98-132.
ـ  ابن‌عساکر (1415ق). تاریخ مدینة دمشق. ج52. دراسة و تحقیق: علی شیری. بیروت: دار الفکر.
ـ  بقلی شیرازی، روزبهان (1394). شرح شطحیات. به‌تصحیح و مقدمۀ هنری کوربن. ترجمۀ مقدمه از: محمدعلی امیرمعزی. تهران: طهوری.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1393). منطق الأسرار ببیان الأنوار. تصحیح سیدعلی‌اصغر میرباقری‌فرد و زهره نجفی. تهران: سخن.
ـ  بهروزی، علی‌نقی (1360). فهرست کتب خطی کتابخانه حضرت شاهچراغ. نشریۀ دوم، ج2. شیراز: کتابخانۀ آستان حضرت احمد بن موسی شاهچراغ.
ـ  حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله (1402ق). کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون. ج2. بیروت: دار الفکر.
ـ  حسینی، سیداحمد (1354). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ عمومی حضرت آیةالله العظمی نجفی مرعشی. ج1. زیرنظر سیدمحمود مرعشی. قم: چاپخانۀ مهر استوار.
ـ  حسینی، سیدمحمدتقی (1390). فهرست دستنویس‌های فارسی کتابخانۀ ایاصوفیا (استانبول). تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ  دانش‌پژوه، محمدتقی (1339). فهرست کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران. ج8. تهران: دانشگاه تهران.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1348الف). «نسخ خطی کتابخانۀ آیةالله مرعشی». در: نشریۀ نسخه‌های خطی. زیرنظر محمدتقی دانش‌پژوه ـ ایرج افشار. تهران، دانشگاه تهران: 6/355-425.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1348ب). فهرست میکروفیلم‌های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران. ج1. تهران: دانشگاه تهران.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1355) [=2535]. فهرست نسخ خطی کتابخانۀ آستانۀ مقدسۀ قم. ج2. [قم:] نشریۀ آستانۀ مقدسه.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1357). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران. ج16. تهران: دانشگاه تهران.
ـ  دانشگر، مریم (1393). «قطب محیی شیرازی». در: دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. به‌سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی: 5/257-259.
ـ  درایتی، مصطفی (1393). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا). 45ج. تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی.
ـ  زرین‌کوب، عبدالحسین (1379). جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر، چاپ ششم.
ـ  سعدی (1320). کلیات سعدی. به‌اهتمام محمدعلی فروغی. [حاوی این بخش‌ها با تاریخ‌های طبع مستقل: گلستان، 1316؛ بوستان، 1316؛ غزلیات سعدی، 1318، تاریخ مقدمه؛ مواعظ سعدی، 1320؛ رسائل نثر، بی‌تا]. طهران: کتابفروشی و چاپخانۀ بروخیم.
ـ  سوری، محمد و محمود سوری (1396). «جعفر خلدی؛ صوفی ناشناختۀ مکتب بغداد». جاویدان خرد. دورۀ 14. بهار و تابستان. ش31: 91-110.
ـ  السلمی، أبوعبدالرحمن محمد بن الحسین بن محمد بن موسی (1960م). کتاب طبقات الصوفیة. یوهانس پدرسن. لیدن: بریل.
ـ  السهمی، أبوالقاسم حمزة بن یوسف بن إبراهیم (1387ق). تاریخ جرجان، أو کتاب معرفة علماء أهل جرجان. تحت مراقبة محمد عبدالمعیدخان (مدیر دائرةالمعارف العثمانیة). حیدرآباد الدکن: مطبعة مجلس دائرةالمعارف العثمانیة، الطبعة الثانیة.
ـ  شفیعی کدکنی، محمدرضا (1394). در هرگز و همیشۀ انسان، از میراث عرفانی خواجه عبدالله انصاری. تهران: سخن، چاپ دوم.
ـ  الشیرازی، رکن‌الدین یحیی [اصل: یحی] بن جنید (1363). سیرت الشیخ الکبیر ابوعبدالله ابن‌الخفیف الشیرازی. ترجمۀ فارسی. تصحیح: ا. شیمل طاری. به‌کوشش توفیق سبحانی. تهران: بابک.
ـ  شیرازی، معین‌الدین ابوالقاسم جنید (1328). شَدّ الازار فی حطّ الاوزار عَن زوّار المزار. بتصحیح و تحشیۀ علامه محمد قزوینی ـ عباس اقبال. طهران: چاپخانۀ مجلس [چاپ افست: انتشارات نوید، 1366].
ـ  فؤاد سزگین (1380). تاریخ نگارش‌های عربی. ج1. ترجمه، تدوین و آماده‌سازی: مؤسسۀ نشر فهرستگان. به‌اهتمام خانۀ کتاب. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ـ  قطب بن محیی (1395). مکاتیب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات: مریم دانشگر. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ  مجتبایی، فتح‌الله (1374). «ابن‌خفیف». در: دائرة المعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم: 3/434-439.
ـ  محمد عایش (تعریب و تحقیق) (1432ق). فهرس المخطوطات العربیة فی جامعة برنستون ج5 (مجموعۀ یهودا. ج3 از 6). (بی‌جا): سقیفة الصفا العلمیة، الطبعة الأولی.
ـ  مرکز تحقیقات زبان فارسی در هند (تهیه و تنظیم) (1365). فهرست نسخه‌های خطی عربی کتابخانۀ ندوة العلماء لکهنو. دهلی‌نو: مرکز تحقیقات زبان فارسی در هند ـ خانۀ فرهنگ جمهوری اسلامی ایران.
ـ  منزوی، احمد (1382). فهرستوارۀ کتاب‌های فارسی. ج3. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم.
ـ  ــــــــــــــــــــ (1384). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج2. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
ـ  میرخواند، محمد بن خاوندشاه بن محمود (1385). روضة الصفا فی سیرة الانبیاء و الملوک و الخلفا. به‌تصحیح و تحشیۀ جمشید کیان‌فر. تهران: اساطیر، چاپ دوم.
ـ  نسفی، عزیزالدین (1381). کتاب الانسان الکامل (مجموعۀ رسائل مشهور به...). با تصحیح و مقدمۀ ماریژان موله. با پیش‌گفتار هانری کربن. ترجمۀ مقدمه از: سید ضیاءالدین دهشیری. تهران: طهوری ـ انجمن ایران‌شناسی فرانسه در تهران، چاپ ششم.
ـ  النسفی، نجم‌الدین عمر بن محمد بن احمد (1378). القند فی ذکر علماء سمرقند. تحقیق: یوسف الهادی. تهران: میراث مکتوب.
ـ  هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1384). کشف المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمود عابدی. تهران: سروش. چاپ دوم.
ـ  همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1389). جامع التواریخ، تاریخ سلغریان فارس. تصحیح و تحشیه: محمّد روشن. تهران: میراث مکتوب.
ـ  Brockelman, C. (1937). Geschichte Der Arabischen Litteratur. Leiden: Brill. Vol.1-Supplement.
ـ  Sobieroj, Florian (1988). Ibn Hafif as-Sirazi und seine Schrift zur Novizenerziehung (Kitab al-iqtisad): biographische Studien, Edition und Ubersetzung. Abu ʻAbd Allah Muhammad Ibn Khafif al-Shirazi. Stuttgart: Franz Steiner- Beiruter Texte und Studien- 57.