بررسی تحریرِ فارسی «عجائب المخلوقاتِ» قزوینی (بر اساس نسخۀ مورّخ 699ق)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت‌علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی

چکیده

هر یک از دو تحریر عربی و فارسیِ عجائب المخلوقات زکریا قزوینی توسط خودِ او بازبینی شده و سپس تصرّفاتی به دست دیگران در آن‌ها شده و در نتیجه، پیچیدگی‌هایی به هر دو تحریر راه یافته است. تصرّفات و برافزوده‌های جدید در متن فارسی، این گمان را به‌وجود آورده بود که متن عربی بعد از زمان قزوینی به فارسی ترجمه شده است؛ در حالی که مقایسۀ تاریخ‌های تحریر عربی و تحریر فارسی نشان می‌دهد که برخلاف تصوّر رایج، متن فارسی پیش از متن عربی نوشته شده و بنابراین، تحریر فارسی هم از خود قزوینی است. شناسایی نسخۀ مورّخ 699ق از تحریر فارسی که عاری از تصرّفات است، امکان بررسی دقیق متن فارسی و عربی را فراهم آورده است. در این مقاله به کمک همین نسخه و سنجش آن با دیگر نسخه‌ها و رجوع به منابعی چند، اطلاعات پیشین دربارۀ قزوینی و عجائب المخلوقات نقد و بررسی، و نویافته‌هایی ارائه شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An examination of the Persian version of Qazvini’s Ajā’eb al.makhlooqāt (based on a MS dated 699 A.H.)

نویسنده [English]

  • Neda Heidarpour
Professor Assistant, Persian Academy
چکیده [English]

Each one of the two Arabic and Persian versions of Zakarria Qazvini’s Ajā’eb al-makhlooqāt was revised by him personally, and then underwent some unjustified changes by others; as a result, certain complications found their way into both versions. The unwarranted changes in and the new additions to the Persian text have led to the assumption that the Arabic vertion was translated into Persian after Qazvini’s time. Nonetheless, a comparison between the dates of the Arabic and Persian versions indicates that, despite the prevalent view, the Persian version had been written before the Arabic text. Therefore, the Persian version belongs to Qazvini himself. The identification of the 699 H.- MS of the Persian version, which is free of manipulations has made it possible to undertake a painstaking study of both Arabic and Persian texts.
In the present article, with the help of the Mar’ashi MS and its comparison with other manuscripts and by consulting several sources, the previous information about Qazvini and his Ajā’eb al-makhlooqāt has been critically reviewed and new findings have been presented.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zakarria Qazvini
  • Ajā’eb al-makhlooqāt va Gharā’eb al-mowjudāt
  • Persian version
  • the 699 H.-manuscript

مراجع

ـ  آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن بن علی (1403ه‍). الذریعة الی تصانیف الشیعة. ج 1 و 15. بیروت: دار الاضواء.
ـ  ابن‌تغری بردی، جمال‌الدّین یوسف الاتابکی (1984م). المنهل الصافی و المستوفی بعد الوافی. تحقیق محمّد محمّد امین و سعید عبدالفتاح عاشور. القاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
ـ  ابن‌الفوطی، کمال‌الدّین عبدالرزّاق بن احمد الشّیبانی (1416ه‍). مجمع الآداب فی معجم الالقاب. 6ج. تحقیق محمّد الکاظم. طهران: مؤسّسة الطّباعة و النّشر وزارة الثّقافة و الإرشاد الإسلامی.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (المنسوب لـ) (1426ه‍/1383ش). الحوادث(کتاب ...). تحقیق الدکتور بشار عواد معروف و الدکتور عماد عبدالسلام رؤوف. قم: انتشارات رشید.
ـ  افشار، ایرج (فروردین و اردیبهشت 1357). «مترجم عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات». راهنمای کتاب، [س 21، ش 1-2]: 107-108.
ـ  ـــــــــــــــــــ (1391). «عجائب المخلوقات». دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی: 4/589-591.
ـ  اقبال آشتیانی، عباس (1388). تاریخ مغول (از حملۀ چنگیز تا تشکیل دولت تیموری). تهران: امیرکبیر.
ـ  بغدادی، اسماعیل پاشا (1951م). هدیة العارفین (اسماء المؤلفین و آثار المصنّفین). ج1. استانبول: وکالة المعارف.
ـ  جوینی، علاءالدین عطاملک بن بهاءالدین بن محمد بن محمد (1329ه‍/1911م). تاریخ جهانگشای. ج1. به تصحیح محمد بن عبدالوهاب القزوینی. لیدن: بریل.
ـ  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1361). تسلیة الاخوان. به تصحیح عباس ماهیار. تهران: گروه انتشاراتی آباد.
ـ  جهانگیرمیرزا قاجار (1373). آثار البلاد و اخبار العباد. تصحیحِ میرهاشم محدّث. تهران: امیرکبیر.
ـ  حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله (بی‌تا [از چاپ 1941م معارف مطبعه‌سی]). کشف‌الظّنون عن اسامی الکتب و الفنون. تحقیق محمّد شرف‌الدّین یالتقایا و المعلّم رفعت بیلگه الکلیسی. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
ـ  دانش‌پژوه، محمدتقی (مرداد و شهریور 1359). «داستان ترجمۀ دو تألیف قزوینی». آینده، [س 6]: 419-426.
ـ  درایتی، مصطفی (1392). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا). تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.
ـ  ذهبی، شمس‌الدّین محمّد بن احمد بن عثمان (1410–1418ه‍/1990-1998م). تاریخ‌الاسلام. تحقیق الدّکتور عمر عبدالسّلام تَدمُری. بیروت: دار الکتاب العربی.
ـ  رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد (1408ه‍/1987م). التدوین فی اخبار القزوین. تحقیقِ عزیزالله عطاردی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ  الزرکلی، خیرالدّین (2007م). الاعلام. جزء الثالث. الطبعة السابعة‌عشر. بیروت: دار العلم للملایین.
ـ  شفیعی کدکنی، محمدرضا (1394). قلندریه در تاریخ. تهران: سخن.
ـ  صفا، ذبیح‌الله (2535 [=1355ش]). تاریخ ادبیات در ایران. ج3. تهران: دانشگاه تهران.
ـ  صفدی، صلاح‌الدّین خلیل بن ایبک (1411ه‍ / 1991م). الوافی بالوفیات (کتاب ...؛ الجزء الرابع‌عشر). تحقیق و اعتناء س. دیدرینغ. فیسبادن: دار النشر فرانز شتاینر.
ـ  عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات (1912). ترجمۀ ناشناخته (به نام ابوالمظفر ابراهیم عادلشاه). لکهنو: مطبعۀ نولکشور.
ـ  قره‌بلوط، علی‌الرضا و احمد طوران (بی‌تا). معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مکتبات العالم. قیصری: دار العقبة.
ـ  قزوینی، زکریا بن محمّد بن محمود (1361). عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات. به کوشش نصرالله سبّوحی. تهران: کتابخانۀ مرکزی.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1390). عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات. برگردان به فارسی از مترجمی ناشناخته. به تصحیح یوسف بیگ‌باباپور و مسعود غلامیه. قم: مجمع ذخائر اسلامی.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1848م). عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات (کتاب ...). فردیناند ووستنفلد. گوتینگن.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1849م). آثارالبلاد و اخبار العباد (کتاب ...). فردیناند ووستنفلد. گوتینگن.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات. مصر: مطبعة التقدم.
ـ  قزوینی[؟]، زکریا بن محمد بن محمود (1405ه‍). مفید العلوم و مبید الهموم. تحقیق محمد عبدالقادر عطا. بیروت: دار الکتب العلمیه.
ـ  قزوینی، محمد (1363). یادداشت‌های قزوینی. ج8. به کوشش ایرج افشار. تهران: علمی.
ـ  کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ (1379). تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ  محمّدمراد بن عبدالرحمان (1373). ترجمۀ آثار البلاد و اخبار العباد. تصحیحِ سیّدمحمّد شاهمرادی. تهران: دانشگاه تهران.
ـ  مدرس تبریزی، محمدعلی (بی‌تا). ریحانة‌ الادب. ج4. تبریز: چاپخانۀ شفق.
ـ  منزوی، احمد (1382). فهرستواره کتابهای فارسی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
ـ  موسی‌پور، ابراهیم (1393). «قزوینی، زکریّا»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی: 5/222-224.
ـ  نظام‌الملک، حسن بن علی (1383). سیرالملوک (سیاست‌نامه) . به تصحیح هیوبرت دارک. تهران: علمی و فرهنگی، چاپ هفتم.
ـ  نفیسی، سعید (1363). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی. ج1. تهران: کتابفروشی فروغی.
ـ  نوایی، عبدالحسین (1379). اثرآفرینان. ج4. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار