برخی ویژگی‌های علمی و تاریخی کتاب اختیارات مظفری نوشتۀ قطب‌الدین شیرازی (جامع‌ترین کتاب هیئت به زبان فارسی)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشگاه تهران

چکیده

اختیارات مظفری را می‌توان جامع‌ترین کتاب هیئت به زبان فارسی دانست. قطب‌الدین شیرازی این اثر را تنها چهار ماه پس از اتمام تألیف نهایة الإدراک در سال 680ق تألیف و به یکی از حاکمان قسطمونی (کاستامونی) تقدیم کرده است. با اینکه بخشی از این کتاب ترجمۀ نهایة الإدراک از زبان عربی به فارسی است، ولی از لحاظ تبویب و عرضۀ مطالب، بهویژه هیئت‌های غیربطلمیوسی، با آن متفاوت است. متن اختیارات در بسیاری از عبارات خاص تحت تأثیر ساختار زبان عربی است، ولی از جهات دیگر هویت فارسی خود را حفظ کرده است. بر اساس مقدمۀ کتاب، عبارت «اختیارات» در نام این کتاب برگرفته از اسامی کتب تنجیمی نیست، بلکه منظور اختیارها یا انتخاب‌های جدید نویسنده برای حل اشکالات هیئت‌های بطلمیوسی سیارات است. دربارۀ نوع رابطۀ قطب‌الدین شیرازی و نصیرالدین طوسی در نهایه و اختیارات شواهد جدیدی می‌توان یافت که درک دقیق‌تری در این باره به دست می‌دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Some of the Scientific and Historical Features of Qutb al-Din Shirazi’s Ikhtiyārāt-e Muzaffari, the Most Comprehensive Persian Book on Hay’a

نویسنده [English]

  • Amir Mohammad Gamini
‌University of Tehran
چکیده [English]

Qutb al-Din Shirazi’s Ikhtiyārāt Muzaffari can be considered the most comprehensive hay’a book in Persian. According to the documents, Shirazi completed it only 4 months after the Nihāyat al-Idrāk fi Dirāyat al-Aflāk in 1281 dedicated to one of the rulers of Kastamonu. Although many sections of the Ikhtiyārāt are literal translations of Nihāya, the distribution and presentation of many subjects, especially the non-Ptolemaic planetary models, are completely different. While the language of Ikhtiyārāt is under the influence ofArabic structure, it maintains some signs of Persian identity. According to the introduction, the word “Ikhtiyarāt” does not mean “selection” in astrology, rather it refers to the author’s “preferences” or his new models to solve the difficulties of Ptolemaic models. There are some hints in the sources showing that the relationship between Shirazi and his master, Nasir al-Din Tusi, was not very friendly. Some new evidence is found in Nihāya and Ikhtiyārāt which may shed new light on the subject.

کلیدواژه‌ها [English]

  • comprehensive hay’a book
  • non-Ptolemaic planetary models
  • Nasir al-Din Tusi
  • astronomy in Persian
  • Ikhtiyārāt Mozaffari
  • Nihāyat al-Idrāk fi Dirāyat al-Aflāk
  • Qutb al-Din Shirazi
ـ ابن‌بی‌بی (1350)، اخبار سلاجقۀ روم، به‌اهتمام محمدجواد مشکور، تهران: کتاب‌فروشی تهران.
ـ حاجی‌خلیفه (بی‌تا)، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، به‌اهتمام شهاب‌الدین مرعشی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ـ خرقی، ابومحمد عبدالجبّار (1399)، منتهی الإدراک فی تقاسیم الافلاک، به‌تصحیح، ترجمه و پژوهش حنیف قلندری، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ـ خواندمیر (1333)، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: کتابخانۀ خیام.
ـ سجادی، صادق (1374)، «آل ارتق»، در: دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، انتشارات مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی: 1/570 – 565
ـ شیرازی، قطب‌الدین، اختیارات مظفری، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی، شمارۀ 11954.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــ، نهایة الادراک فی درایة الافلاک، نسخۀ خطی کتابخانۀ کوپرولو، شمارۀ 957.
ـ صفی، فخرالدین علی (1346)، لطائف الطوائف، تصحیح احمد گلچین معانی، تهران: چاپخانۀ رشیدیه.
ـ طوسی، خواجه نصیرالدین محمدبن محمدبن حسن طوسی (1394)، التذکرة فی علم الهیئة، به‌تصحیح و تحقیق جمیل رجب، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ـ قلندری، حنیف، مقدمه خرقی
ـ گمینی، امیرمحمد (1395)، دایره‌های مینایی: پژوهشی در تاریخ کیهان‌شناسی در تمدن اسلامی، تهران: نشر حکمت سینا.
ـ مدرس رضوی، محمدتقی (1334)، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ـ مشکوة، محمد (1385)، درة التاج لغرة الدباج (بخش نخستین)، تهران: انتشارات حکمت.
ـ مهدوی، یونس (1386)، «ویرایش و شرح باب‌های سوم و چهارم و پنجم نسخۀ فارسی کتاب کشف القناع عن اسرار شکل القطاع خواجه نصیرالدین طوسی»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران، به راهنمایی حسین معصومی‌همدانی.
ـ میر، محمدتقی (1356 [=2536])، شرح حال و آثار علامه قطب‌الدین محمود بن مسعود شیرازی، تهران: انتشارات دانشگاه پهلوی.
ـ مینوی، مجتبی (1348)، «ملا قطب شیرازی»، در: یادنامۀ ایرانی مینورسکی، تهران، دانشگاه تهران: 165-205.
ـ ــــــــــــــــــــــ (1351)، «خواجه رشیدالدین وزیر»، در: نقل حال، تهران، خوارزمی: 387-398.
ـ Kennedy, Edward Stewart (1966), 'Late medieval planetary theory', Isis, 57 (3): 365-378.
ـ Niazi, Kaveh (2011), 'A Comparative Study of Quṭb al-Dīn Shīrāzī’s Texts and Models on the Configuration of the Heavens', (Columbia University: Ph.D. dissertation).
ـ Niazi, Kaveh (2014), Qub al-Dīn Shīrāzī and the Configuration of the Heavens: A Comparison of Texts and Models (Springer).
ـ Ragep, Jamil (1993), Nasīr al-Dīn al-ūsī's Memoir on Astronomy (al-Tadhkira fī ‘ilm al-hay’a) (Volume 1: Introduction, Edition, and Translation, Volume 2: Commentary and Apparatus; New York: Springer).
- ------------- (2013), “Shīrāzī’s Nihāyat al-Idrāk: Introduction and Conclusion”, Tarikh-e-Elm, 11: 41-57.
ـ Saliba, George (1979), 'The Original Source of Quṭb al-Dīn al-Shīrāzī's Planetary Model', Journal for the History of Arabic Science Aleppo, 3 (1): 3-18.
- ----------------- (ed.), (1990), The Astronomical Work of Mu'ayyad al-Dīn al-ʿUrī: A Thirteenth-Century Reform of Ptolemaic Astronomy, Kitāb al-Haya'ah (Beirut: Center for Arab Unity Studies).
- ----------------- (1995), A History of Arabic Astronomy: Planetary Theories During the Golden Age of Islam (NYU Press).