از اتهام جعل تا دست‌نوشت مؤلف: بررسی سه فرضیه دربارۀ متن و دست‌نویس دستور المنجمین

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

بنیاد دائرة المعارف اسلامی (دانشنامۀ جهان اسلام)، تهران، ایران

چکیده

دستور المنجمین یکی از آثار اسماعیلیان نزاری است که بنا بر بعضی شواهد درون‌متنی در حدود سال پانصد هجری نوشته شده است. در بخش پایانی این کتاب، شرحی از احوال و تواریخ زندگانی پیامبر(ص) و ائمۀ فرق مختلف شیعه، مخصوصاً ائمۀ اسماعیلی و بالأخص نزار، آمده است. همین امر، به این کتاب جایگاه ویژه‌ای در پژوهش‌های اسماعیلی بخشیده است. از دستور المنجمین تنها یک نسخۀ خطی شناسایی شده که در کتابخانۀ ملی فرانسه محفوظ است و اخیراً به‌صورت نسخه‌برگردان منتشر شده است. محمد قزوینی در نوشته‌هایش پیرامون دستور المنجمین و دست‌نویس آن، سه فرضیه را مسلّم انگاشته است، که عبارتند از: جعل یک روایت و در ضمن آن انتساب حدیثی به امام رضا(ع) به نفع مذهب اسماعیلی از سوی مؤلف دستور المنجمین، استفاده و اقتباس عطاملک جوینی از این اثر و همین دست‌نویس در تألیف تاریخ جهانگشای، کتابت نسخۀ یادشده به دست مؤلف و در قلعۀ الموت. مقالۀ حاضر، به بررسی آن سه فرضیه دربارۀ متن و دست‌نویس دستور المنجمین می‌پردازد و می‌کوشد صحت و سقم آنها را با استناد به شواهد و قرائن تعیین کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

From forgery accusation to the author’s own handwritten work: A scrutiny of three hypotheses as to the text and handwritten version of the Dastoor al-Monajjemin

نویسنده [English]

  • Sayyed Muhammad Emadi-Haeri
The Encyclopaedia Islamica Foundation, Tehran, Iran
چکیده [English]

The Dastoor al-Monajjemin is one of the Nizari Ismā’ili works that, based on certain intratextual clues, was written around 500 / 1106. In the final section of the book, there is a biographical account of the Prophet and the Imams of various Shi’i sects, particularly, the Ismā’ili leaders and, above all, Nizār. This has given the book a special standing in Ismā’ili studies.
Of the Dastoor al-Monajjemin only one manuscript has been identified, preserved in the Bibliotheque nationale de France, with its facsimile having recently been published.
In his notes about the Dastoor al-Monajjemin, Mohammad Qazvini has proposed three hypotheses; they are as follows: forgery by the author of an account attributing therein a hadith to Imam Reza in favour of the Ismā'ili denomination; adaptation from the book by Ata Malek Juvaini in writing his Tārikh-e Jahāngushāi (The History of the World Conqueror); copying the manuscript in question by the author himself at the Alamut Fortress.
The present article examines these three hypotheses concerning the text and manuscript of the Dastoor al-Monajjemin and attempts to determine their accuracy or inaccuracy with reference to evidences and clues.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dastoor al-Monajjemin
  • Nizāri literature
  • eliticide
  • History of Alamut
ـ ابن‌طاووس، رضی‌الدین علی بن موسی (بی‌تا)، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، قم: دار الذخائر للمطبوعات (افست از چاپ نجف).
ـ اشعری قمی، سعد بن عبداللّه (1430ق)، المجموعة الحدیثیة (المعروف بـ مختصر بصائر الدرجات)، به‌کوشش مشتاق صالح المظفر، قم: مکتبة العلامة المجلسی.
ـ جوینی، علاء‌الدین عطاملک (1385ش)، تاریخ جهانگشای، به‌کوشش محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب.
ـ خامه‌یار، احمد (1395ش)، محمد بن اسماعیل بن امام جعفر صادق، تهران: نشر مشعر.
ـ دستور المنجمین (1398ش)، از مؤلفی ناشناخته (حدود 500ق)، با مقالۀ محمد قزوینی (در شناسایی اثر)، [با] مقدمۀ انگلیسی سید جلال حسینی بدخشانی، مقدمۀ فارسی علی صفری آق قلعه [و] محمد باقری، زیر نظر اکبر ایرانی، تهران: مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب ـ مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی (لندن).
ـ دفتری، فرهاد (1376ش)، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.
ـ زریاب، عباس (1375ش)، «بداء: نقل و نقد آرای مخالفان»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج 2، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ دوم (با تجدید نظر).
ـ سبحانی، جعفر (1375ش)، «بداء: نظریۀ بداء»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج 2، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ دوم (با تجدید نظر).
ـ صفری آق‌قلعه، علی (1398ش)، «نسخه‌شناسی دستور المنجمین» دستور المنجمین.
ـ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (1348ش)، إختیار معرفة الرجال (المعروف بـ رجال الکشی)، به‌کوشش حسن مصطفوی، مشهد: دانشگاه مشهد.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1420ق)، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الاصول، به‌کوشش سید عبدالعزیز طباطبایی، قم: مکتبة المحقق الطباطبایی.
ـ قزوینی، محمد (1345ش)، یادداشت‌های قزوینی، جلد هشتم (فهرست کتابخانه، وفیات معاصرین، دستور المنجمین، اصطلاحات و امثال)، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: دانشگاه تهران.
ـ ــــــــــــــــــــــ (1356ش)، نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده (1912-1939[م]): یادگارنمای دوستی و همکاری دو دانشمند طراز اول ایران، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات جاویدان.
ـ ــــــــــــــــــــــ (1385ش)، «حواشی و اضافات» جوینی.
ـ ــــــــــــــــــــــ (1398ش)، «[دربارۀ] دستور المنجمین» دستور المنجمین.
ـ کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب (1401ق)، الکافی، به‌کوشش علی‌‌اکبر غفاری، بیروت: دار صعب ـ دار التعارف.
ـ مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ـ مدرسی طباطبایی، سید حسین (1386ش، الف)، مکتب در فرایند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ترجمۀ هاشم ایزدپناه، ویرایش جدید، تهران: کویر.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1386ش، ب)، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، دفتر اول، ترجمۀ سید علی قرائی ـ رسول جعفریان، [ویراست دوم] با اصلاحات و اضافات، قم: نشر مورخ.
ـ مصطفوی، حسن (1348ش) طوسی (1348ش)
ـ نجاشی کوفی، ابوالعباس احمد بن علی (1424ق)، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (رجال النجاشی)، به‌کوشش سید موسی شبیری زنجانی، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
- Badakhchani, S. Jalal (2019), “Introduction” دستور المنجمین.