تعیین انتساب چند شعر به شیخ بهایی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

سروده‌های شیخ بهایی از روزگار حیاتش مورد توجّه بوده و برخی از آن‌ها در تذکره‌ها و منابع دیگر ثبت شده است. امّا یکی از مصادر اصلیِ سروده‌های قطعی شیخ، آثار مسلّم خود او، و از همه مهم‌تر کشکول است. بازسازی دیوان اشعار شیخ نیز که در دهه‌های اخیر چند مرتبه تجربه شده، به شیوه‌های غیرانتقادی بوده و قابل اعتنای چندانی نیست. اگر در تشخیص سروده‌های قطعی شیخ بهایی، کشکول را ملاک قرار دهیم، وضعیت برخی از این سروده‌ها به بهترین شکل روشن، و به احتمال قوی از دایرۀ اشعار شیخ خارج خواهد شد. امّا مهم آن است که مراجعه به کشکول به‌شیوۀ انتقادی و با بررسی نسخه‌های متعدّد این کتاب باشد، زیرا هنوز تصحیحی علمی‌ از این منبع ارزشمند صورت نگرفته و، از این رو، در شناسایی سروده‌های شیخ حتی در کشکول نیز، بایستی به دست‌نویس‌های کهنی از آن مراجعه کرد.
در پژوهش حاضر، برخی اشعار مشهورِ منسوب به شیخ بهایی، با این روش انتقادی بررسی، و انتساب آن‌ها به او تعیین شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Ascertaining the attribution of some verses to Sheikh Bahā’i

نویسنده [English]

  • Javad bashary
Persian Language & Literature, Literatire Faculty, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

Sheikh Bahā’I’s poetry has been in focus since his own time and some of his verses have been recorded in certain poets’ biographies and other references. However, the principal sources of the Sheikh’s actual poetry are his undisputable works, the most important being his Kashkool. The emending of the collection of the Sheikh’s poetical compositions that have been attempted several times during the recent decades, have hardly been executed according to critical methods, being thus of insignificant credibility. For identifying Sheikh Baha’i’s real poetry, if we set his Kashkool as our criterion, the status of a number of the verses ascribed to him will be clear in the best way possible, and will most probably be removed from his collected poems. Then, it is especially important that dealing with the Kashkool be in a critical manner and proceed with the study of the numerous manuscripts of this work. As no scholarly redaction of this valued work has hitherto been undertaken, for ascertaining the Sheikh’s poems, even those in his Kashkool, reference should be made to its old MSS.
In the present study, some of the well-known poems ascribed to Sheikh Baha’i will be examined and their attribution to his determined.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sheikh Bahā’i
  • Kashkool
  • quatrain (Rubā’i)
  • poets’ biography
  • poetics
ـ آذر، لطفعلی‌بیگ بن آقاخان بیگدلی شاملو (1339-1340)، آتشکده، ج3، با تصحیح و تحشیه و تعلیق حسن سادات ناصری، تهران: امیرکبیر.
ـ آقابزرگ الطهرانی (1403ق)، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج9 (بخش1)، بیروت: دار الأضواء.
ـ ادهم خلخالی (1370)، کدومطبخ قلندری، به‌اهتمام احمد مجاهد، تهران: سروش.
ـ اسکندربیگ ترکمان (1382)، تاریخ عالم‌آرای عباسی، 3ج، زیر نظر، با تنظیم فهرست‌ها و مقدمۀ ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
ـ اعتمادالسلطنه، محمّدحسن‌خان (1367)، مرآة البُلدان، ج1، با تصحیحات و حواشی و فهارس عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدّث، تهران: دانشگاه تهران.
ـ امین‌احمد رازی (1378)، تذکرۀ هفت‌اقلیم، ج2، تصحیح، تعلیقات و حواشی: سید محمدرضا طاهری، تهران: سروش.
ـ اوحدی حسینی دَقّاقی بَلیانی اصفهانی، تقی‌الدّین محمّد (1389)، 8ج، عرفات العاشقین و عرصات العارفین، تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری و آمنه فخراحمد، با نظارت علمی محمّد قهرمان، تهران: میراث مکتوب، با همکاری کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ بته‌کن، علی (1368)، «ابراهیم اصفهانی»، در: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر سید محمدکاظم موسوی بجنوردی، تهران، بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی: 2/409-410.
ـ بداونی، عبدالقادر بن ملوک‌شاه (1379)، منتخب التواریخ، ج3، به‌تصحیح مولوی احمدعلی صاحب، با مقدمه و اضافات توفیق ه‍. سبحانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ـ بشری، جواد (1386)، «نگاهی به شرفنامۀ مَنیَری (به مناسبت انتشار جلد نخست آن)»، آینۀ پژوهش، س18، ش2 (پیاپی: 104): 78-87.
ـ ــــــــــــــــــــ (1393)، «حاجی‌بابا قزوینی، برجسته‌ترین شاگرد شیخ بهایی»، در: مرزبان فرهنگ، جشن‌نامۀ دانشور فرهنگیار حجة الاسلام و المسلمین دکتر سید محمود مرعشی، تهران: خانۀ کتاب؛ قم: کانون نویسندگان قم: 1/585-606.
ـ بِندرابَن داس خوشگو (1389)، سفینۀ خوشگو، دفتر دوم، تصحیح سیدکلیم اصغر، ویراستاری علمی: مرکز پژوهش کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ بهاءالدین محمّد بن حسین جبل‌عاملی (1296ق)، کشکول، تصحیح نجم‌الدولة، طهران، چاپ سنگی (با رمز «کشکول‌س» در این پژوهش)؛ نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس سنا، شمارۀ 867سنا، مورّخ 1058ق (با رمز «کشکول1»)؛ نسخۀ شمارۀ 7376 کتابخانۀ مجلس، مورّخ 1060ق (با رمز «کشکول2»)؛ نسخۀ خطّی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شمارۀ 133مشکوة، سدۀ یازدهم هجری (با رمز «کشکول3»)؛ نسخۀ خطّی دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی دانشگاه ‏فردوسی مشهد، شمارۀ 458، مورّخ 1065ق (با رمز «کشکول4»).
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا)، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، مقدمه و شرح‌حال به‌قلم سعید نفیسی، ترجمۀ آیات، احادیث و لغات عربی از حسن طارمی، ویرایش و تصحیح علی کاتبی، تهران: چکامه.
ـ جواهری، غلامحسین (بی‌تا)، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهاءالدین محمّد العاملی مشهور به شیخ بهائی، تهران: کتابفروشی محمودی.
ـ حالتی ترکمان (قرن11ق)، دیوان، نسخۀ خطّی کتابخانۀ ملی ایران، شمارۀ 23175-5.
ـ الحرّ العاملی، محمد بن الحسن (1385ق)، أمل الآمل، ج1، تحقیق: السید أحمد الحسینی، بغداد: مکتبة الأندلس.
ـ خیام‌پور، ع. (1368)، فرهنگ سخنوران، ج1، تهران: طلایه.
ـ ــــــــــــــــــــ (1372)، فرهنگ سخنوران، ج2، تهران: طلایه.
ـ دانش‌پژوه، محمّدتقی و بهاءالدین علمی انواری (1359)، فهرست کتب خطّی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی شمارۀ2 (سنای سابق)، ج2، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
ـ دبیرسیاقی، سید محمّد (1375)، فرهنگ‌های فارسی به فارسی و فارسی به زبان‌های دیگر و فرهنگ‌های موضوعی و گویش‌های محلی و فرهنگ‌گونه‌ها، چاپ دوم با اضافات، تهران: آرا.
ـ درایتی، مصطفی (1389)، فهرستوارۀ دست‌نوشت‌های ایران (دنا)، ج5، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ شاهدی علی‌آباد، عباسعلی (1384)، «فرهنگ میرزا ابراهیم اصفهانی»، آینۀ میراث، ش3-4 (پیاپی: 30-31): 337- 360.
ـ صادقی کتابدار [افشار] (1327)، تذکرۀ مجمع الخواص، ترجمۀ عبدالرسول خیام‌پور، تبریز: چاپخانۀ اختر شمال.
ـ صدرایی خویی، علی و ابوالفضل حافظیان بابلی (1383)، فهرست کتاب‏های چاپ سنگی کتابخانۀ آستان حضرت معصومه، قم: زائر.
ـ صفا، ذبیح‌الله (1369)، تاریخ ادبیات در ایران، ج5 (بخش1)، تهران: فردوس.
ـ صفری آق‌قلعه، علی (1395)، اشعار فارسی پراکنده در متون (تا سال 700هجری)، ج1، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
ـ فاضل، محمود (1355)، فهرست نسخه‏‌های خطّی کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج1، مشهد: دانشگاه فردوسی.
ـ فکری، سید محّمد جامه‌باف متخلّص به فکری مشهور به میر رباعی (1389)، رباعیات، به‌کوشش سید علی میرافضلی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ قزوینی، حاجی‌بابا بن میرزاجان (1300ق)، مشکول، ترجمۀ عبارات عربی از محمدباقر بن اسماعیل حسینی خاتون‌آبادی، طهران: چاپ سنگی به‌دستور صنیع‌الدوله.
ـ کشکول (چهار نسخۀ خطّی و چاپ سنگی «نجم‌الدوله») بهاءالدین محمّد بن حسین جبل‌عاملی.
ـ گلچین معانی، احمد (1359)، «میر رباعی و شیخ رباعی»، در: فرخنده‌پیام، یادگارنامۀ استاد دکتر غلامحسین یوسفی، مشهد، دانشگاه مشهد: 288-301.
ـ مشار، خانبابا (1350)، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج5، تهران: چاپخانۀ ارژنگ.
ـ منزوی، احمد (1350)، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، ج3، تهران: مؤسسۀ فرهنگی منطقه‌ئی.
ـ ـــــــــــــــــــــ (1384)، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج2، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی (بخش کتابخانه).
ـ منزوی، ع. (1332)، فهرست کتابخانۀ اهدائی آقای سید محمّد مشکوة به کتابخانۀ دانشگاه تهران، ج2، تهران: دانشگاه تهران.
ـ مهدوی، سید مصلح‌الدین (1386)، اعلام اصفهان، ج1، تصحیح و تحقیق و اضافات غلامرضا نصراللهی، اصفهان: مرکز اصفهان‌شناسی و خانۀ ملل وابسته به شهرداری اصفهان.
ـ میرافضلی، سید علی (1377)، «ابوسعید ابوالخیر و رباعیّات دورۀ صفوی»، معارف، دورۀ 15، ش3 (پیاپی: 45): 42-65.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1399)، «رباعیاتِ ذیل خلاصة الاشعار»، در: به یاد ایرج افشار، ج1، به‌کوشش جواد بشری، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار [بدون شمارۀ صفحۀ نهایی، زیر چاپ].
ـ میرتقی‌الدین کاشانی (1384)، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار، بخش کاشان، به‌کوشش عبدالعلی ادیب برومند و محمّدحسین نصیری کهنمویی، تهران: میراث مکتوب.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1386)، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار، بخش اصفهان، به‌کوشش عبدالعلی ادیب برومند و محمّدحسین نصیری کهنمویی، تهران: میراث مکتوب.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1013ق)، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار، نسخۀ خطّی کتابخانۀ ملک، شمارۀ 4078.
ـ نجم رازی، نجم‌الدین ابوبکر بن محمّد بن شاهاور بن انوشروان رازی معروف به دایه (1365)، مرصاد العباد، به‌اهتمام محمّدامین ریاحی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ نفیسی، سعید (1316)، احوال و اشعار فارسی شیخ بهائی، طهران: کتابفروشی و چاپخانۀ اقبال.
ـ ــــــــــــــــــــ (1334)، سخنان منظوم ابوسعید ابوالخیر، طهران: کتابخانۀ شمس.
ـ نوشاهی، عارف (1365)، فهرست کتاب‌های فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانۀ گنج‌بخش، ج1، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
ـ ـــــــــــــــــــــــــ (1369)، فهرست کتاب‌های فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانۀ گنج‌بخش، ج2، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
ـ ـــــــــــــــــــــــــ (1381)، مقالات عارف در زمینۀ ادبیّات فارسی و نسخه‌شناسی، سی و سه گفتار، [دفتر اول]، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ ـــــــــــــــــــــــــ (1386)، مقالات عارف، دفتر دوم، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ واله اصفهانی، محمّدیوسف (1372)، خلد برین (ایران در روزگار صفویان)، به‌کوشش میرهاشم محدّث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ واله داغستانی، علیقلی‌خان (1384)، تذکرۀ ریاض الشعراء، 5ج، مقدمه، تصحیح و تحقیق: سیدمحسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1391)، تذکرۀ ریاض الشعرا، 2ج، تصحیح، مقدمه و فهرست‌ها از ابوالقاسم رادفر و گیتا اشیدری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ ولی دشت‌بیاضی، مولانا محمّد (1389)، دیوان، تصحیح مرتضی چرمگی عمرانی، تهران: اساطیر.
ـ هاشمی سندیلوی، شیخ احمدعلی‌خان (1968م)، تذکرۀ مخزن الغرائب، ج1، به‌اهتمام محمّد باقر، لاهور: یونیورستی اورئینتل کالج.
ـ هدایت، رضاقلیخان (1336)، مجمع الفصحا، ج1، به‌کوشش مظاهر مُصفّا، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات امیرکبیر.