عطرهای مرکب در جواهر الطیب المفردة: بازشناسی عطرنامۀ منسوب به ابن‌ماسویه و محتوای آن

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران

2 دانش‌آموختۀ دکتری تاریخ علم پژوهشگاه علوم انسانی

چکیده

امروزه، دست‌نویس‌هایی با عنوان جواهر الطیب المفردة بأسمائها وصفاتها ومعادنها به ابن‌ماسویه منسوب است که در کتاب‌شناسی‌های کهن از آن یاد نشده است. شباهت میان شرح عطرهای مفرده (غیر ترکیبی) در این اثر و نقل‌هایی از ابن‌ماسویه نشان می‌دهد که از دیرباز، کتابی در این باب به ابن‌ماسویه منسوب بوده که البته محتوای آن بیشتر به‌واسطۀ کتاب عطرشناسی به نام خُشّکی نقل شده است. برخی دست‌نویس‌های این اثر، بخشی دربارۀ دستور ساخت عطرهای ترکیبی در بر دارند. گرچه از ابن‌ماسویه و به‌ویژه «کتاب ابن‌ماسویه» نقل‌هایی بیشتر در این باب در دست داریم اما از این میان تنها یک نقل، آن‌هم فقط در یکی از دست‌نویس‌های جواهر الطیب، به چشم می‌خورد. چه‌بسا این بخش از رساله به‌تمامی به دست ما نرسیده باشد. برخی دستورهای این دست‌نویس‌ها نیز، بی‌یادکرد نام ابن‌ماسویه، در آثار دیگر به‌ویژه در اثر عطرشناسی کندی، تکرار شده است که شاید نشانۀ بهره‌گیری این دو از منابع مشترک باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Aromatic compounds in Jawāhir al-Ṭīb al-Mufrada: Identifying A Work on Aromatics Ascribed to Ibn Masawayh and Its Contents

نویسندگان [English]

  • Younes Karamati 1
  • Mohsen Qowsi 2
1 University of Tehran Institute for the History of Science
چکیده [English]

There are several copies of a treatise entitled Jawāhir al-Ṭīb al-Mufrada bi Asmā’ihā wa Ṣifātihā wa Ma’ādinihā attributed to Ibn Masawayh, which have not been mentioned in the old bio-bibliographies. The resemblance between the descriptions of simple aromatics in this work and certain citations? from Ibn Masawayh indicates that since long a book on the subject had been ascribed to Ibn Masawayh, the contents of which have mainly been imported through Khoshshaki’s book of aromatics. A section of some of the manuscripts of this work contains recipes for compound aromatics. Although we have many citations available from Ibn Masawayh, especially from “Ibn Masawayh’s Book”, only one citation can be seen in one of the MSS of the Jawāher al-Ṭīb. It may well be that this section of the book has not reached us in its entirety. Some of the recipes in these MSS, have been repeated in other works, with no mention of Ibn Masawayh’s name, especially in Kindī’s book on aromatics, this being probably an indication of the use by these two from common sources.

کلیدواژه‌ها [English]

  • aromatic science in Islamic era
  • preparation of aromatics in Islamic period
  • Y‌ūhannā b. Masawayh
  • Jawāhir al-Ṭīb al-Mufrada
  • kendi
  • Khoshshaki
ـ ابن‌ابی‌اصیبعه، احمد بن قاسم (1299)، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ‌تصحیح آگوست مولر، قاهره: المطبعة الوهبیة.
‏ـ ابن‌بطلان، ابوالحسن مختار بن حسن بن عبدون، تقویم الصحة، دست‌نویس شمارۀ 2945 کتابخانۀ ملی پاریس.
ـ ‏ابن‌جزار، ابوجعفر احمد (2007)، کتاب فی فنون الطیب و العطر، تصحیح الراضی الحجازی و فاروق العسلی، تونس: بیت الحکمة.
ـ ابن‌ماسویه، یوحنا، جواهر الطیب المفردة بأسمائها وصفاتها ومعادنها، دست‌نویس شمارۀ 174 174 مجموعۀ گَرِت در دانشگاه پرینستون.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــ، همان، دست‌نویس شمارۀ 1569 کتابخانه و موزۀ ملی ملک در تهران.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــ، همان، دست‌نویس شمارۀ 768 مجموعۀ رفاعیه در دانشگاه لایپزیک.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــ، همان، دست‌نویس شمارۀ 236 مجموعۀ تیموریه در کتابخانۀ ملی مصر (دار الکتب القومیة) در قاهره.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــ (1976)، الجواهر و صفاتها، با مقدمه و تصحیح عماد عبدالسلام رئوف (ویرایش 1)، قاهره: دار الکتب المصریة.
ـ ‏ابن‌وافد، ابوالمطرف عبدالرحمان بن محمد بن عبدالکریم (2000)، الادویة المفردة، تصحیح احمد حسن بسج، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1370)، الصیدنة فی الطب، تصحیح عباس زریاب خویی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
‏ـ تمیمی، ابوعبدالله محمد بن احمد بن سعید (2014)، طیب العروس و ریحان النفوس فی صناعة العطور، تصحیح لطف‌الله قاری، معهد المخطوطات العربیة.
‏ـ تمیمی، ابوعبدالله محمد بن احمد بن سعید (1999)، مادة البقاء فی إصلاح فساد الهواء و التحرز من ضرر ا لأوباء، تصحیح یحیی شعار، قاهره: دار الکتب و الوثائق القومیة.
‏ـ دهخدا، علی‌اکبر (1330)، لغت‌نامه، تهران: چاپخانۀ مجلس شورای اسلامی.
‏ـ رئوف، عماد عبدالسلام، مقدمه ابن‌ماسویه (1976).
‏ـ زریاب، عباس، مقدمه بیرونی.
‏ـ زهراوی، ابوالقاسم خلف بن عباس (1988)، التصریف لمن عجز عن التالیف، چاپ تصویری نسخۀ خطی شمارۀ 502 (بشیر اغا) کتابخانۀ سلیمانیه، تصحیح فؤاد سزگین، فرانکفورت: معهد تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة.
‏ـ قاری، لطف‌الله، مقدمه تمیمی (2014).
‏ـ کرامتی، یونس (1389)، «الجماهر فی الجواهر»، در: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (ج18: 538-543)، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
‏ـ کندی، یعقوب بن اسحاق (2010)، کتاب الترفق فی العطر، تصحیح سیف بن شاهین بن خلف المریخی، دوحه: وزارة الثقافة والفنون والتراث.
‏ـ نویری، احمد بن عبدالوهاب (2004)، نهایة الأرب فی فنون الأدب، قاهره: دار الکتب العلمیة.
ـ یاقوت حموی (1977)، معجم البلدان، تصحیح فردﻳﻨﺎﻧﺪ ووﺳﺘﻨﻔﻠﺪ، بیروت: دار صادر.
- al-Kindi, Ya’qub ibn Ishak (1948), Kitab kimiya al-itr wat-tasidat: Buch über die Chemie des Parfüms und die Destillationen: Ein Beitrag zur Geschichte der arabischen Parfümchemie und Drogenkunde aus dem 9. Jahrh. P.C. (K. Garbers, ed.), F.A. Brockhaus.
- Levey, Martin (1961), “Ibn Māsawaih and His Treatise on Simple Aromatic Substances: Studies in the History of Arabic Pharmacology I”, Journal of the History of Medicine and Allied Sciences, 16(4): 394-410.
- Sbath, Paul (1936), “Traité sur les substances simples aromatiques”, Bulletin de l’Institut d’Égypte, 19: 5–27.