ابوسهل عمر عراقی: ممدوح ناشناختۀ فرخی، وزیر بی‌نشان محمود

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران

چکیده

محققان دربارۀ مدایح دوران غزنوی بسیار گفته‌ و کوشیده‌اند هویت ممدوحان آن عصر را به‌کمک متن اشعار آن دوران و منابع دیگر تعیین کنند، اما هم به‌سبب فقر منابع و هم به‌علت کم‌دقتی برخی پژوهشگران، هنوز بسیاری از مسائل مربوط نادانسته مانده است. در نوشتار حاضر سعی شده اثبات شود اولاً ممدوح سه قصیدۀ فرخی سیستانی (شماره‌های ۸۹، ۹۹، ۱۲۲ چاپ دبیرسیاقی) شخص ناشناسی است به نام «ابوسهل عمر عراقی»؛ ثانیاً این فرد، به‌رغم مفقود بودن نامش از تمام تواریخ موجود، ظاهراً در دربار غزنه وزیری غیررسمی، در فاصلۀ خلعت‌پوشیدن دو وزیر رسمی، بوده است. سپس، بر پایۀ قرائنی پراکنده برگرفته از لابه‌لای متون کهن، احتمالاتی دربارۀ زمان وزارت و تاریخ درگذشت این شخص داده شده است. طبق این احتمالات، ابوسهل عمر عراقی زمانی در حدود 401-404ق مسئول غیررسمی شغل وزارت در دربار سلطان محمود بوده و حدود ۴۰۴ق درگذشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Abu Sahl Omar Iraqi: Farroukhi’s anonymous Mamdouh, Mahmud’s unknown vizier

نویسنده [English]

  • Siavash Goodarzi
Persian Language and Literature,, Literature and Human Sciences Faculty, University of Tehran.
چکیده [English]

Researchers have reported a great deal on the panegyrics composed during the Ghaznavid period and tried to determine the identities of the mamdouhs (praised dignitaries) with the help of the poetry written in that period as well as other sources. However, due to the lack of sources and because of the insufficient attention of some of the researchers, a good many of the problems remain unresolved.
In the present article, attempts are made to establish that, firstly the object of praise of three eulogies by Farrokhi of Sistan (nos. 89, 99, 122, Dabir Siyaqi’s edition) is an unknown individual named “Abu Sahl Omar Iraqi”; secondly, this individual, despite his name being absent from all the existing history books, seems to have served as a kind of interim non-official minister without portfolio at the Ghaznavid court. According to scattered evidences coming from old sources, certain possibilities have been put forward as to the time of his acting as a minister and date of death. Based on such possibilities, Abu Sahl held a non-official ministerial job at Sultan Mahmud’s court between 401-404/1010-1013 and died around 404 H.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Abu-Sahl Omar Iraqi
  • Farrukhi Sistani’s mamdouhs
  • ministership in the Ghaznavid court
  • Vakil (custodian)
  • non-official minister
ـ آبادیان، راضیه (۱۳۹۶)، «تصحیح دیوان منوچهری دامغانی و شرح مشکلات آن»، رسالۀ دکتری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، به‌راهنمایی تقی پورنامداریان و اصغر میرباقری‌فرد.
ـ ابن‌اثیر (۱۳۷۱)، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ج۲۱، ترجمۀ علی هاشمی حائری، تهران: مؤسسۀ مطبوعات علمی.
ـ ابن‌خلدون (۱۴۰۸)، تاریخ ابن‌خلدون (دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأکبر)، ج۱ (مقدمه)، تحقیق خلیل شحادة و سهیل زکار. بیروت: دار الفکر.
ـ ــــــــــــــ (۱۳۷۵)، مقدمۀ ابن‌خلدون، ج۱، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ امیدسالار، محمود (۱۳۹۰)، «پیشنهادی در تصحیح بیت آغازین قصیدۀ داغگاه فرخی»، علامه (فلسفه و کلام)، ش۳۱ (بهار و تابستان): ۴۷-۵۴.
ـ انوری، حسن (۱۳۵۵) [= ۲۵۳۵]، اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی، تهران: کتابخانۀ طهوری.
ـ باسورث، کلیفورد ادموند (۱۳۶۳)، «دورۀ اول غزنوی»، در: تاریخ ایران، ج۴، زیر نظر ر. ن. فرای، مترجم حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (۱۳۷۸)، تاریخ غزنویان، ۲ج در یک مجلد، تهران: امیرکبیر.
ـ بیهقی، ابوالفضل (۱۳۵۶) [= ۲۵۳6]، تاریخ بیهقی، تصحیح علی‌اکبر فیاض، مشهد: دانشگاه فردوسی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــ (۱۳۸۸)، تاریخ بیهقی، ۲ج، تصحیح و تعلیق محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی، تهران: سخن.
ـ تقی‌زاده، حسن (۱۳۶۲)، «شاهنامه و فردوسی»، در: هزارۀ فردوسی، تهران، دنیای کتاب: ۴۳-۱۳۵.
ـ جرفادقانی، ناصح بن ظفر (۱۳۷۴)، ترجمۀ تاریخ یمینی، تصحیح جعفر شعار، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ دبیرسیاقی، محمد، مقدمه فرخی (۱۳۸۰).
ـ درایتی، مصطفی (۱۳۸۹)، فهرستوارۀ دستنوشته‌های ایران (دنا)، ج۷، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۷۷)، لغت‌نامه، ج۱، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
ـ دهقانی، محمد (۱۳۹۶)، فرخی، تهران: نشر نی.
ـ رادویانی، محمد بن عمر (۱۳۶۲)، ترجمان البلاغه، همراه با چاپ فاکسیمیلۀ کهن‌ترین نسخۀ شناخته‌شده، تصحیح احمد آتش، انتقاد ملک‌الشعرا بهار، تهران: اساطیر.
ـ سیدی فرخد، مهدی (۱۳۷۱)، سرایندۀ کاخ نظم بلند (پنج گفتار در زمان و زندگانی فردوسی)، مشهد: آستان قدس رضوی.
ـ شبانکاره‌ای، محمد بن علی (۱۳۶۳)، مجمع الانساب، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
ـ عتبی، محمد بن عبدالجبار (۱۴۲۴)، الیمینی، تصحیح احسان ذنون الثامری، بیروت: دار الطلیعة.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (۱۳۸۷)، الیمینی، تصحیح یوسف الهادی، تهران: میراث مکتوب.
ـ عقیلی، حاجی بن نظام (۱۳۶۴)، آثار الوزراء، تصحیح و تعلیق میرجلال‌الدین حسینی ارموی (محدث)، تهران: اطلاعات.
ـ فرخی، علی بن جولوغ (۱۳۱۱)، دیوان حکیم فرخی سیستانی، تصحیح علی عبدالرسولی، تهران: مطبعۀ مجلس.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (۱۳۸۰)، دیوان حکیم فرخی سیستانی، تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات زوار.
ـ فلسفی، نصرالله (۱۳۴۲)، «یک وزیر ایراندوست»، در: چند مقالۀ ادبی و تاریخی، تهران، دانشگاه تهران: 191-209.
ـ گردیزی، عبدالحی بن ضحاک (۱۳۶۳)، تاریخ گردیزی (زین الأخبار)، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
ـ ناصرالدین منشی (۱۳۶۴)، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار در تاریخ وزرا، تصحیح میرجلال‌الدین حسینی ارموی (محدث)، تهران: اطلاعات.
ـ مینوی، مجتبی، تعلیقات نسوی.
ـ ناصرخسرو (۱۳۳۵)، سفرنامه، به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات زوار.
ـ ناظم، محمد (۱۳۷۸)، حیات و اوقات سلطان محمود غزنوی، ترجمۀ عبدالغفور امینی، پیشاور: مرکز نشراتی میوند.
ـ نحوی، اکبر (۱۳۹۰)، «نقد روایتی از چهارمقاله دربارۀ زندگانی فردوسی»، جستارهای ادبی، ش۱۷۴ (پاییز): 185-220.
ـ ــــــــــــــــــ (۱۳۹۷)، «دو نکته دربارۀ ابوسهل زوزنی»، در: دیهیم هفتاد (مهرنامۀ استاد دکتر محمدجعفر یاحقی)، به خواستاری و اشراف محمود فتوحی رود معجنی، سلمان ساکت، اصغر ارشاد سرابی، تهران، سخن: 395-398.
ـ نسوی، شهاب‌الدین محمد (۱۳۸۴)، سیرت جلال‌الدین منکبرنى، تصحیح و تعلیق مجتبی مینوی، تهران: علمى و فرهنگى.
ـ نظام‌الملک، ابوعلی حسن طوسی (۱۳۴۷)، سیر الملوک (سیاست‌نامه)، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ یوسفی، غلامحسین (۱۳۶۸)، فرخی، تهران: علمی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــ (۱۳۸۷ الف)، «ابوسهل لکشن»، کاغذ زر، تهران، سخن: 247-252.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــ (۱۳۸۷ ب)، «احمد بن حسن میمندی»، کاغذ زر، تهران، سخن: 75-100.
 
منابع خطی
ـ عتبی، محمد بن عبد الجبار (ش۷۰۱۸)، تاریخ الیمینی، کتابت مفرد الرستانی بن زین‌الدین محمد بن ابی‌بکر، ۲۲ ربیع‌الاول ۶۶۳ق، کتابخانۀ مجلس.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۵۷۶۷)، تاریخ عتبی، (ترجمه؟) ابوالفضل کلیاتی، کتابت قرن ۷ یا اوایل ۸ق، کتابخانۀ مجلس.
ـ فرخی، علی بن جولوغ (ش۲/۱۶۹ط)، دیوان، کتابت عبدالحمید متخلص به صفا، ۱۲۷۰ق، کتابخانۀ مجلس.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۶/۷۸۸۶)، دیوان، کتابخانۀ مجلس.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۷۵ سرود)، دیوان، کتابت قرن ۱۳ق، کتابخانۀ مجلس.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۱۸۶ فیروز)، دیوان، کتابت قرن ۱۲ق، کتابخانۀ مجلس.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۱۰۳ج ادبیات)، دیوان، کتابت سرخوش، قرن ۱۳ق، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۱۲۵ب ادبیات)، دیوان، کتابت قرن ۱۲ق، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۱۰۳۷)، دیوان، کتابت افشار، ۱۳۰۴ق، کتابخانۀ مجلس.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۱۰۳۸)، دیوان، کتابت عبرت مصاحبی، کتابخانۀ مجلس.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۲۴۷۰)، دیوان، کتابت صبوری شاعر، قرن ۱۳ق، کتابخانۀ مجلس.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۲۴۷۱)، دیوان، کتابت عبدالعلی متخلص به مینا، ۱۲۷۹ق، کتابخانۀ مجلس.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۲۴۷۲)، دیوان، کتابت عبرت نائینی، ۱۳۴۶ق، کتابخانۀ مجلس.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۳۱۱۲)، دیوان، کتابت هدایت، ۱۲۶۵ق، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۴۱۳۲)، دیوان، کتابت حکیم پسر وصال شیرازی، ۱۲۶۹ق، کتابخانۀ مجلس.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۴۷۵۹)، دیوان، کتابت قرن ۱۳ق، کتابخانۀ مجلس.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۴۸۹۷)، دیوان، کتابت قرن ۱۳ق، کتابخانۀ مجلس.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۴۹۹۳)، دیوان، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۵۰۰۷)، دیوان، کتابت قرن ۱۴ق، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۵۴۹۳)، دیوان، کتابت شهدی بختیاری، قرن ۱۳ق، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۹۹۱۹)، دیوان، کتابت قرن ۱۳ق، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۱۰۰۵۸)، دیوان، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (ش۱۱۱۲۹)، دیوان، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (شناسۀ ۸۱۳۰۸۱)، دیوان، کتابخانۀ ملی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (شناسۀ ۸۱۳۸۷۸)، دیوان، کتابخانۀ ملی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (شناسۀ ۸۱۹۲۴۶)، دیوان، کتابخانۀ ملی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (شناسۀ ۱۵۰۸۷۲۲)، اشعار فرخی و دیگران، کتابخانۀ ملی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (شناسۀ ۱۵۵۸۰۳۸)، دیوان، کتابخانۀ ملی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (شناسۀ ۲۱۴۵۲۳۱)، دیوان، کتابت عبرت نائینی، ۱۳۳۶ق، کتابخانۀ ملی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (شناسۀ ۲۲۳۱۶۳۹)، دیوان، کتابخانۀ ملی.
ـ مجمع القصاید (ش۵۱۳۲۴م)، «اشعار فرخی سیستانی» در مجمع القصاید، ج۱، کتابت محمد یوسف البخاری (النجاری؟)، 1066-1067ق [انتخاب و تسوید تقی‌الدین محمد الحسینی]، کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی.
 
منابع دیجیتال
ـ پیکرۀ فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ نرم‌افزار «درج 4»، مهرارقام رایانه.
ـ نرم‌افزارهای «نور»، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.