بررسی دستکاری‌های کاتب نسخۀ قاهره، مورّخ ۷۴۱ق، در متن شاهنامه (مطالعه‌ای موردی در کوشش کاتبی صوفی در نزدیک کردن متن شاهنامه به اعتقاداتش)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر ادبیات

چکیده

در این نوشته ـ که مطالعه‌ای است در زمینۀ تاریخچۀ تطوّر متون در نسخه‌ها ـ ابتدا بر اساس منابع تاریخی و دست‌نوشتۀ دیگری از کاتب شاهنامه، مورخ ۷۴۱ق (نسخۀ ش۶۰۰۶ دار الکتب قاهره)، معلوم می‌شود که این کاتب نوۀ شمس‌الدّین کیشی و از خاندانی صوفی و اهل علم است. سپس با مقایسۀ متن نسخه با دو نسخۀ دیگر و بررسی آماری یافته‌ها، معلوم می‌شود که کاتب نسخۀ قاهره تمایل دارد متن نسخه را دستکاری کند تا به باورهای دینی خود نزدیک‌ترش گرداند؛ و مخصوصاً ابیاتی را که «غیراسلامی» تشخیص می‌دهد حذف می‌کند. در آخر استدلال شده‌است که کوشش در نزدیک کردن شاهنامه و اسلام در بین اهل تصوّف رویکردی سابقه‌دار است و کار این کاتب را شاید بتوان در بافتار همان کوشش‌ها تحلیل کرد.
این مطالعه می‌تواند نمونه‌ای ابتدایی برای مطالعات مشابهی باشد که نشان می‌دهند متن حماسۀ ملّی ایران در طول تاریخِ کتابت، قرائت و انتقال آن به نسل‌های بعد چگونه فهم می‌شده و مخاطبان سده‌های میانه از آن چه انتظاری داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The examination of the scribe’s interpolations in the text of the Ciro manuscript of the Shahnameh, dated 741 H./1340 (A case study of a Sufi copyist’s attempt to bring the text of the Shahnameh close to his own beliefs)

نویسنده [English]

  • Ali Shapouran
Instructor of Persian Literature
چکیده [English]

In this article -- which represents a search into the history of developments made in the texts of manuscripts -- first, based on the historical sources and another manuscript copied by the scribe of the Shahnameh, dated 741 H. (MS n.6006 at Cairo Dar al-kotob), it is made clear that this scribe is Shams al-Din Kishi’s grandson and hails from a Sufi knowledge- loving family. Then, by comparing this manuscript with two others and conducting a statistical examination of our findings, it becomes evident that the transcriber of the Cairo MS is inclined to manipulate the text of the MS in order to make it approximate his own religious convictions. In particular, he deletes verses that he recognizes as “non-Islamic”.
Finally, it is argued that attempts to bring the Shahnameh in conformity with Islam have a long history among the Sufis and, thus, this scribe’s act can perhaps be explained in the context of those attempts.
This study can serve as a rudimentary example for similar studies which would demonstrate how the text of Iran’s national epic has been understood during the long history of is being transcribed, read and handed down and what the medieval audience had expected of this work.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shahnameh
  • genealogy
  • textology
  • Cairo MS
  • scribe
  • Sufis
ـ ابن‌هشام، عبدالملک (1990). السّیرة النّبویّة. محقّق: عمر عبدالسّلام تدمری. بیروت: دار الکتب العربی.
ـ افشار، ایرج (1382). «معرّفی مندرجات سی نسخۀ خطّی». میراث شهاب، ش32: 47-54.
ـ امیدسالار، محمود (1384)، پیشگفتار فردوسی (1384).
ـ ایرج‌میرزا (1356 [= 2536]). دیوان کامل ایرج‌میرزا. به اهتمام محمّدجعفر محجوب. تهران: گلشن.
ـ جوکار، نجف (1390). مقدّمه کیشی.
ـ جهانبخش، جویا (1378). «ربع رشیدی: مجالی فراخ برای کتاب‌ورزی». آینۀ میراث: ش5-6: 25-37.
ـ خالقی مطلق، جلال (1363). «معرّفی قطعات الحاقی شاهنامه (1)». ایران‌نامه، ش9:
26-53.
ـ ـــــــــــــ (1364). «معرّفی و ارزیابی برخی دستنویسهای شاهنامه». ایران‌نامه، ش11: 378-406.
ـ ـــــــــــــ (1369). ضمیمۀ دفتر یکم شاهنامه. تهران: روزبهان.
ـ ـــــــــــــ (1371). «روش نوینی در نقد». ایران‌شناسی، ش14: 346-354.
ـ ـــــــــــــ (1386). «افتادگی‌ها و افزودگی‌های آماری شش دستنویس شاهنامه». نامۀ بهارستان، ش11-12: 243-254.
ـ ـــــــــــــ (1390). «بررسی و ارزیابی دستنویس شاهنامۀ فلورانس (کتابخانۀ ملّی فلورانس، شIC III 24)». نامۀ بهارستان، ش19-18: 207-250.
ـ خطیبی، ابوالفضل (1382). «کاتب خوش‌ذوق و دردسر مصحّح: دربارۀ کهن‌ترین دستنویس کامل شاهنامه». نشر دانش، دورۀ 20، ش3: 18-26.
ـ ـــــــــــــ (1385الف). «چاپ عکسی کهن‌ترین نسخۀ کامل شاهنامه». نامۀ فرهنگستان، ش31: 132-139.
ـ ـــــــــــــ (1385ب). «دربارۀ بیت‌های عرب‌ستیزانۀ شاهنامه». در: برگزیدۀ مقاله‌های نشر دانش (11): دربارۀ شاهنامه. تهران، نشر دانش: 96-110.
ـ خوسفی، ابن‌حسام (1382). تازیان‌نامۀ پارسی: خلاصۀ خاوران‌نامه. به‌تصحیح حمیدالله مرادی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی
ـ دماوندی، مجتبی و سیاوش خوشدل (1396). «پژوهشی در اشعار فارسی تقریظات مجموعۀ رشیدیّه». آینۀ میراث، ش60: 281-308.
ـ ریاحی، محمّدامین (1382). سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ شاپوران، علی (1396الف). «جست‌وجویی در برخی نسخه‌ها و کاتبان شاهنامه (و پیشنهادهایی در نسخه‌شناسی)». در: سرو رشید (یادنامۀ رشید یاسمی). گردآورندگان: احمدرضا رحیمی زنگنه و سهیل یاری گل‌درّه. کرمانشاه، دانشگاه رازی: 551-576.
ـ شاپوران، علی (1386ب). «یکسانی ضبط‌های دو نسخه از شاهنامه و نتایج حاصل از آن». گزارش میراث، ش77-76: 32-48.
ـ ـــــــــــــ (1399). «معرّفی و ارزیابی مقدّماتی هفت نسخۀ شاهنامه مقدّم بر نیمۀ دوم سدۀ هشتم». گزارش میراث، ش83-82: 86-100.
ـ شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1383). «نقش ایدئولوژیک نسخه‌بدل‌ها». نامۀ بهارستان، ش10-9: 93-110.
ـ عطّار نیشابوری، فریدالدّین (1386). اسرارنامه. به‌تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
ـ عمادی حائری، سیّدمحمّد (1384). «عزّالدّین عبدالعزیز کاشی: شناسایی، کتاب‌شناسی، نسخه‌جویی». نسخه‌پژوهی، ش2: 381-395.
ـ ـــــــــــــ (1384). شاهنامه. چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی کتابخانۀ بریتانیا به شمارۀ Add.21103 معروف به نسخۀ لندن، به کوشش ایرج افشار و محمود امیدسالار. تهران: طلایه.
ـ ـــــــــــــ (1386). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق (با همکاری محمود امیدسالار و الوالفضل خطیبی)، 8ج. تهران: دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـ قزوینی، محمّد و عباس اقبال (1324). «احوال بزرگان: شمس‌الدّین محمّد کیشی». یادگار، ش12: 59-70.
ـ کیشی، شمس‌الدّین محمّد (1390). مجموعۀ آثار شمس‌الدّین محمّد کیشی، به‌تصحیح نجف جوکار. تهران: موسّسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران
ـ محجوب، محمّدجعفر (1356 [= 2536]). پیشگفتار ایرج‌میرزا.
ـ مستوفی، حمدالله (1381). نزهة القلوب (مقالۀ سوم)‌‌. به‌تصحیح و تحشیۀ سیّد محمّد دبیرسیاقی. قزوین: حدیث امروز.
ـ مستوفی، یوسف بن علی (1347). خردنامه. به‌تصحیح و کوشش ادیب برومند. تهران: داورپناه.
ـ مهران، فرهاد (1387). «بررسی اطّلاعات آماری افتادگی‌ها و افزودگی‌های شش دستنویس شاهنامه در مقالۀ جلال خالقی مطلق». نامۀ بهارستان، ش19-18: 29-34.
ـ نفیسی، سعید (1313). «شمس‌الدّین کیشی». ارمغان، ش160: 408-413.
ـ نوریان، سیّدمحمّد، غلامحسین شریفی و مرتضی رشیدی آشجردی (1386). «باغ نظر و رامش دل (معرّفی سفینه‌ای بی‌مانند از قرن هفتم)». پژوهش‌های عرفانی، ش3: 27- 62.
ـ هزار حکایت صوفیان (1382). چاپ عکسی نسخۀ مورّخ 883ق. تهران: طلایه.
ـ وراوینی، سعدالدّین (1355). مرزبان‌نامه. با مقابله و تصحیح و تحشیۀ محمّد روشن. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
 
منابع خطی
ـ ارموی، صفی‌الدین. الرّسالة الشّرفیّة. نسخۀ ش 1556 کتابخانۀ ملّی ایران.
ـ فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه. نسخۀ استانبول: خزینه 1479 (H. 1479) کتابخانۀ موزۀ سرای طوپقاپو.
ـ ـــــــــــــ . شاهنامه. نسخۀ سن‌پطرزبورگ: ش Dorn 329 کتابخانۀ ملّی روسیّه.
ـ ـــــــــــــ . شاهنامه. نسخۀ فری‌یر: موزۀ اسمیتسونین واشنگتن دی ‌سی، نگارخانۀ فری‌یر، نسخ شمارۀ F.1929.26 تا F.1929.36، F.1929.46 وF.1930.1 تا F.1930.7 و lot 31 Sotheby & G
( Sotheby & G.).
ـ ـــــــــــــ . شاهنامه. نسخۀ فلورانس: نسخۀ شمارۀ IC III 24 کتابخانۀ ملّی فلورانس.
ـ ـــــــــــــ . شاهنامه. نسخۀ قاهره: نسخۀ شمارۀ 6006 دار الکتب المصریّة (میکروفیلم قا، کتابخانۀ مینوی).
ـ ـــــــــــــ . شاهنامه. نسخۀ لندن: نسخۀ شمارۀ Add.21103 کتابخانۀ بریتانیا فردوسی (1384).
ـ کاشانی، عزالدین عبدالعزیز. روضة النّاظر و نزهة الخاطر. نسخۀ شمارۀ Ns. F 766 کتابخانۀ دانشگاه استانبول (میکروفیلم 247 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران).
- Blair, S. S. (2006). “Calligraphers, Illuminators and Painters in the Ilkhanid Scriptorium”, in Komarrof, L. (ed.): Beyond the Legacy of Genghis Khan, Leiden and Boston, Brill: 165-182.
- Buchholz, M. (2000). “The politics of transcription”, Journal of pragmatics, 32: 1439-1465.
- Fairclough, N. (2003) Analysing Discourse: textual analysis for social research, London: Routledge.
- van Gorder, A.C. (2010). Christianity in Persia and the Status of Non-Muslims in Iran, Plymouth: Lexington Books.
- Herrag, H. (2012). The ideological factor in the translation of sensitive issues from the Quran into English, Spanishand Catalan. Doctoral thesis, Departament de Traducció i d’Interpretació, Universitat Autònoma di Barcelona.
- Simpson, M. S. (1979). The Illustration of an Epic: The Earliest Shahnama Manuscripts, New York and London: Garland Publishing.
- ---------------- (1982). “The Pattern of Early Shahnama Illustration”, Studia Artium Orientalis et Occidentalis 1: 43-53.
- Sotheby & G. (1969). Highly Important Oriental Manuscripts and Miniatures, Sales Catalogue, 7th December 1969, Lot 31.
- Williams, M. and May, T. (1998). Knowing the Social World, Buckingham: Open University Press
- Wright, E. (2017). “Firdausi and More: A Timurid Anthology of Epic Tales” in Hillenbrand, R. (ed.): Shahnama: The Visual Language of the Persian Book of Kings, London and New York, Routledge: 65-83.