دربارۀ داستانی از الهی‌نامۀ عطار و نکاتی دربارۀ لغات «راهب» و «ترسا»

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تهران

چکیده

در الهی‌نامۀ عطار داستانی است دربارۀ جوانی ترسا که مدعی است عاشق بتی است و حاضر است جان خود را فدای آن بت ‌کند. پس، مطابق رسم، در معبد روغن داغ بر سرش می‌ریزند تا جان می‌سپارد. مصحح و شارح الهی‌نامه «ترسا» را در این داستان ترجمۀ «راهب» عربی شمرده و صحنۀ داستان را یکی از معابد بودایی تشخیص داده‌است. مقالۀ حاضر در این هر دو مدعا تردید می‌کند و می‌کوشد تا نشان دهد که احتمال یافتن ریشۀ این داستان در آداب و داستا‌ن‌های هندوان بیشتر است تا در آداب و داستان‌های بوداییان. در ضمنِ بحث، دربارۀ لفظ «راهب» نیز ملاحظاتی بیان شده‌است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

On a story from Attar’s Elahi-nameh and some remarks about the words “rāheb” and “tarsā”

نویسنده [English]

  • Ahmad Reza Qaemmaqami
Assistant Professor, University of Tehran, Faculty of Literature and Humanities
چکیده [English]

In Attar’s Elahi-naqmeh, there is narrated the story of a young “tarsā” (Christian) who claims to be in love with an idol and sacrifices himself for it. So, in conformity with customs, boiling oil is poured over his head at a temple, and he dies.
The redactor- commentator of the Elahi-mameh has counted the word “tarsā” in this story as being a translation of the Arabic “rāhib” (hermit). Besides, he has identified the scene of the story as one of the Buddhist temples.
The present article casts doubt on both these claims and tries to demonstrate that, more probably, the root of this story can be found in Buddhists’ customs and stories. During the discussion, remarks will also be made regarding the word “rāhib”.

کلیدواژه‌ها [English]

  • mystical stories
  • etymology
  • Elahi-nameh
  • Hindu accounts
  • Hindus
  • Buddhists
ـ ابن‌بطوطه (1396). سفرنامۀ ابن‌بطوطه. ترجمۀ محمدعلی موحد. تهران: کارنامه.
ـ ابن‌ندیم (1381)، الفهرست. به تصحیح رضا تجدد. تهران: اساطیر [چاپ افست].
ـ ابوریحان بیرونی (1380). الآثار الباقیة. به تصحیح پرویز اذکایی. تهران: میراث مکتوب.
ـ بزرگِ شهریار رامهرمزی (1348). عجایب هند. ترجمۀ محمد ملک‌زاده. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ پورجوادی، نصرالله (1358). سلطان طریقت. تهران: آگاه.
ـ خیام نیشابوری (1312). نوروزنامه. به تصحیح مجتبی مینوی. تهران: کتابخانۀ کاوه (افست اساطیر، 1385).
ـ دهخدا، علی‌اکبر و دیگران (1377). لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران (دورۀ جدید).
ـ ریتر، هلموت (1931). مقدمه بر کتاب فرق الشیعة. تألیف ابی محمد الحسن بن موسی النوبختی. استانبول: مطبعة الدولة.
ـ ــــــــــــ (1379). دریای جان، ج 2. ترجمۀ مهرآفاق بایبوردی. تهران: الهدی.
ـ زمخشری، ابوالقاسم محمد (1386). مقدمة الادب. به تصحیح وتزشتاین. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ـ شفیعی کدکنی، محمدرضا (1387) تعلیقات عطار نیشابوری.
ـ شهرستانی، عبدالکریم بن محمد (1375ق). کتاب الملل و النحل. به تصحیح محمد بدران، قاهره: مکتبة الانجلو المصریة.
ـ صارمی، سهیلا (1386). مصطلحات عرفانی و مفاهیم برجسته در زبان عطار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ صنعتی‌نیا، فاطمه (1369). مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی‌های عطار نیشابوری. تهران: زوار.
ـ عطار نیشابوری (1387). الهی‌نامه. به تصحیح و مقدمه و تعلیقات محمد رضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
- فردوسی (1386). شاهنامه. به تصحیح جلال خالقی مطلق. ج 2. تهران: دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
ـ قائم‌مقامی، سید احمد رضا (1397 [1399]). «ریشه‌شناس چه می‌کند؟ (4)». گزارش میراث، ش82-83: 168-174.
ـ کوفی، علی بن احمد (1939). فتحنامۀ سند معروف به چچ‌نامه. به تصحیح داود پته. حیدرآباد دکن (افست اساطیر، 1384).
ـ گردیزی، ابوسعید عبدالحی (1347). زین الاخبار. به تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ ـــــــــــــ (1384). زین الاخبار. به تصحیح رحیم رضازادۀ ملک. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- مروزی، شرف‌الزمان طاهر Minorsky (1942).
ـ مقدسی، مطهر بن طاهر (1374). آفرینش و تاریخ. ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگاه
- Becker, A. (2009). “Martyrdom, Religious Difference, and Fear as a Category of Piety in the Sasanian Empire: The Case of Martyrdom of Gregory and the Martyrdom of Yazdpaneh,” Journal of Late Antiquity 2.2: 300-336.
- Crone, P. (2016). “Buddhism as Ancient Iranian Paganism,” in The Iranian Reception of Islam: The Non-Traditionalist Strands, ed. By H. Siurua, Brill: 212-232.
- Doerfer, G. (1965). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, Vol. 2, Wiesbaden.
- Gignoux, Ph. (1991). Les quatre inscriptions du mage Kirdīr, Paris: Assocition pour l’avancement des études iraniennes.
- Lawrence, B. (1976). Shahrastānī on the Indian Religions, Walter de Gruyter.
- Melikian-Chirvani, A. S. (1974). “L’Évocation littéraire du Bouddhisme dans l’Iran musulman,” in Le monde iranien et l’Islam, Genève, Vol. 2: 1-72.
- Minorsky, V. (1942). Sharaf Al-Zaman Tahir Marwazi on China, The Turks and India, London: The Royal Asiatic Society.
- --------------- (1948). “Gardizi on India,” Bulletin of the School of Oriental and African Studies, No. 12: 625-640.
- Monnot, G. (1997). “Sumaniyya,” in Encyclopedia of Islam II, Vol. 9: 869-870.
- van Ess, J. (2011). Der Eine und das Andere, Walter de Gryuter.