سام‌نامۀ کوچک، منظومه‌ای پیشینه‌دار از پهلوانی‌های سام نریمان

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه حضرت نرجس(س) رفسنجان

چکیده

سام پدر زال و نیای رستم یکی از معروف‌ترین پهلوانان متون حماسی ایران است. به‌علّت استقلال شخصیت سام از سیمای اساطیری گرشاسپ و نیز این‌که سام به‌تدریج نیای رستم تلقی شده‌ است، از گذشته‌های دور، سام یکی از محبوب‌ترین پهلوانان ادب پهلوانی ایران به شمار می‌رفت آن‌چنان‌که داستان‌های متعدّدی دربارۀ پهلوانی‌های او به دست ما رسیده است. سام‌نامه (بزرگ) یکی از معروف‌ترین منظومه‌های پهلوانی در گزارش‌کرده‌های سام نریمان و دلاوری‌های او در راه رسیدن به محبوب خود پری‌دخت است. گذشته از این منظومه، روایت منظوم دیگری نیز از پهلوانی‌های سام در سرزمین‌های مغرب و مازندران به دست ما رسیده که کمتر شناخته شده است. این منظومه، از گوینده‌ای ناشناس، ظاهرا برخلاف سام‌نامه (بزرگ) متأثّر از روایات شفاهی نیست بلکه، با توجّه به قرائن متن، روایات آن، ریشه در داستان‌های قدیم دارد.
در این مقاله، نخست به معرّفی این منظومه که از آن با نام سام‌نامۀ کوچک یاد می‌کنیم می‌پردازیم؛ سپس حدود احتمالیِ زمان سرایش آن را تعیین و به برخی نکته‌های محتوایی آن اشاره می‌کنیم.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Small Sām-nāmeh:an old poem about the gallant feats of Sām, son of Narimān

نویسنده [English]

  • Reza Ghafouri
Dept. of Persian Language and Literature, Faculty of Letters and Humanities University of Narjes Rafsanjan, Iran.
چکیده [English]

Sām, Zāl’s father and Rustam’ s grandfather, is of the most renowned champions in Iran’s heroic texts. Due to Sām’s personality distinguished from Garshāsb’s mythical image, and because he has gradually come to be regarded as Rustam’s grandfather, he has long been counted as one of the most popular champions in Iranian epic literature so much so that numerous stories about his heroic attainments have reached us. Sām-nāmeh (the large) is one of the most famous versified heroic accounts of Sām’s achievements and his courageous spectacular deeds in meeting his beloved Paridokht. Apart from this poem, there are other versified stories of sām’s valiant feats in the West (Maghrib) lands and Mazandaran, which are less known. Contrary to the well-known (large) Sām-nāmeh, the small Sām-nāmeh, of an anonymous writer, appears to be uninfluenced by verbal accounts, but considering the textual indications, its accounts are deep- rooted in ancient stories.
In this article, first we introduce this poem, which we call the “Small Sām-nāmeh; then we determine the probable approximate time of its composition, and briefly make references to its contents.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sām
  • Small Sām-nāmeh
  • Khāvarān-nāmeh
  • plagiarism
  • epic
  • heroic accounts

مراجع

ـ آیدنلو، سجّاد (1392). «بررسی تصحیح جدید سام‌نامه». کتاب ماه ادبیات، ش80 (پیاپی: 194): 57-65.
ـ ـــــــــــــ (1396). «سه نکته از دستور تاریخی در شاهنامه و متون پهلوانی». دستور، ش10: 47-64.
ـ ابن‌حسام خوسفی، محمد بن حسام‌الدّین (1366). دیوان. تصحیح احمد احمدی بیرجندی و محمدتقی سالک. مشهد: اداره کل حج و اوقاف و امورخیریۀ استان خراسان.
ـ ـــــــــــــ (1377). خاوران‌نامه ← مرادی، حمیدالله.
ـ ـــــــــــــ (1382). تازیان‌نامۀ پارسی. تصحیح حمیدالله مرادی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- احمدی بیرجندی، احمد و محمدتقی سالک (1366). ← ابن‌حسام خوسفی.
ـ اته، هرمان (1356) [= 2536]. تاریخ ادبیات فارسی. ترجمۀ صادق رضازادۀ شفق. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ اوحدی اصفهانی، تقی‌الدّین محمّد (1389). عرفات العاشقین. تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری و آمنه فخراحمد. تهران: میراث مکتوب.
ـ ایرا‌ن‌شاه بن ابی‌الخیر (1370). بهمن‌نامه. تصحیح رحیم عفیفی. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ بانوگشسپ‌نامه (1382). تصحیح روح‌انگیز کراچی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ تهمتن‌نامه (1398). تصحیح رضا غفوری. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ خالقی مطلق، جلال (1362). «گردشی در گرشاسپ‌نامه». ایران‌نامه، ش3: 388-423.
ـ خطیبی، ابوالفضل (1395الف). آیا فردوسی محمود غزنوی را هجو گفت؟[:] هجونامۀ منسوب به فردوسی: بررسی تحلیلی، تصحیح انتقادی و شرح بیت‌ها. تهران: پردیس دانش.
ـ ـــــــــــــ (1395ب). «سرقت ادبی سه منظومۀ پهلوانی در قرن دهم». پژوهش‌های ایران‌شناسی، س6، ش1: 55- 68.
ـ رزم‌نامۀ گرشاسپ (بی‌تا). دست‌نویس گرشاسپ‌نامۀ کتابخانۀ آستان قدس رضوی به شمارۀ 4128.
ـ رضایی، احترام (1388). ساقی‌نامه در شعر فارسی. تهران: امیرکبیر.
ـ رضی، هاشم (1381). دانشنامۀ ایران باستان. تهران: سخن.
ـ ریپکا، یان (1383). تاریخ ادبیات ایران. ترجمه ابوالقاسم سرّی. تهران: سخن.
ـ زرّین‌قبانامه (1393). تصحیح سجّاد آیدنلو. تهران: سخن.
ـ سام‌نامه (1392). تصحیح وحید رویانی. تهران: میراث مکتوب.
ـ سام‌نامۀ کوچک (بی‌تا) دست‌نویس شاهنامۀ کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، به شمارۀ 5174.
ـ سرکاراتی، بهمن(1379). «سام، نمونه‌ای از یلان سترگ»، در: نخلبند شعرا، مجموعه مقالات کنگرۀ جهانی بزرگداشت خواجوی کرمانی. تدوین و ویرایش احمد امیری خراسانی. کرمان، مرکز کرمان‌شناسی: 687-692.
ـ شجاع کیهانی، جعفر (1388). «ساقی‌نامه»، در: دانش‌نامۀ زبان و ادبیّات فارسی. ج3. تهران، فرهنگستان زبان و ادبیّات فارسی: 560-564.
ـ ـــــــــــــ (1385). «بازشناسی بقایای افسانۀ گرشاسب در منظومه‌های حماسی ایران»، در: سایه‌های ‌شکارشده. تهران. طهوری: 250-286.
ـ شبرنگ‌نامه (1395). به کوشش ابوالفضل خطیبی و گابریله وان دن برگ. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ صفا، ذبیح‌الله (1354). حماسه‌سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.
ـ ـــــــــــــ (1364). تاریخ ادبیّات در ایران. جلد چهارم، تهران: فردوس.
ـ طومار شاهنامۀ فردوسی (1381). به کوشش احمد هاشمی و سیّد مصطفی سعیدی. تهران: خوش‌نگار.
ـ طومار نقّالی سام‌نامه (1380). به کوشش حسین حسینی. تهران: نمایش.
ـ طومار نقّالی شاهنامه (1391). تصحیح سجّاد آیدنلو. تهران: به‌نگار.
ـ عابدی، محمود (1388). «سام‌نامه»، در: دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ج3. تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی: 569-572.
ـ غفوری، رضا (1400). «سندی نویافته دربارۀ سرایندۀ سام‌نامه». شعرپژوهی. دورۀ 13، ش1 (پیاپی: 47): 287-298.
ـ فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق (جلد ششم: تصحیح محمود امیدسالار، جلد هفتم: تصحیح ابوالفضل خطیبی). تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـ مختاری (1397). شهریارنامه. تصحیح رضا غفوری. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ مرادی، حمیدالله (1377). «تصحیح خاوران‌‎نامۀ ابن‌حسام خوسفی». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد، به راهنمایی محمدمهدی ناصح.
ـ مرزبان فارسی، رفیع‌الدّین (1399). فرامرزنامۀ کوچک. تصحیح ابوالفضل خطیبی و رضا غفوری. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ هفت‌لشکر (1377). تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- Bartholomae, Christian (1904). Altiranisches Wörterbuch, Strassburg.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار