حلول ‌الاَشکالِ محمود بن احمد متوله (؟)، اثری فارسی در طلسمات و خواتیم، نگاشتۀ 544ق

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر متون

چکیده

علم خواتیم یکی از شاخه‌های طلسمات است که دربارۀ آن چند متن کهن عربی و فارسی بر جای مانده است. در این نوشته به معرّفی یکی از کهن‌ترین این آثار در زبان فارسی با نام حلول الاَشکال پرداخته شده که در حدود سال 544 ق توسّط محمود بن احمد متوله (متولّه؟) در شهر نهاوند نوشته شده است. چون نویسنده به چند مأخذ به‌عنوان منابع تألیف خود اشاره کرده، در مقالۀ حاضر این منابع نیز شناسایی، و برخی از ویژگی‌های زبانی اثر بررسی شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Holul al-Ashkāl of Mahmud b. Ahmad Motvalleh (?); A Persian work on Telesmāt and Khavātim written in 544 H./1144 CE

نویسنده [English]

  • Ali Safari Aq-Qale
چکیده [English]

The science of Khavātim [literary “ring settings”) is one of the sub-categories of Telesmāt [talismans] on which several Arabic and Persian texts have survived from far past.
In the present article, attempts have been made to introduce one of the oldest works in Persian entitled Holul al-Ashkāl,which was authored in 544 H./ 1144 CE. by Mahmud b. Ahmad Motavalleh in the city of Nahāvand. Because the author has cited a few works as the sources of his compilation, this research has tried to identify these works and address some of the linguistic features of the Holul al-Ashkāl.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Telesmāt
  • science of Khavātim
  • Mahmud b. Ahmad Motavalleh
  • Hermes
  • Tamtam
  • Tankalushā-ye Qufāni
  • Ebn-e Vahshiyeh
  • Nahāvand
  • persian texts
ـ ابن‌اثیر، عزّالدّین علی بن ابی‌الکرم (2012م). الکامل فی ‌التّاریخ (11 ج). تحقیق الدّکتور
عمر عبدالسّلام تدمری. بیروت: دار الکتاب العربی.
ـ ابن‌الاکفانی، شمس‌الدّین ابی ‌عبدالله محمّد بن ابراهیم بن ساعد الانصاری السنجاری (1989م). کتاب ارشاد القاصد الی اسنی المقاصد. تحقیق یان یوست ویتکام. لیدن:
دار ترلوخت للطباعة و النّشر.
ـ ابن‌الکازرونی، ظهیرالدّین علی بن محمّد البغدادی (1390ه‍/1970م). مختصر التّاریخ من اوّل الزّمان الی منتهی دولة بنی‌العبّاس. تحقیق الدّکتور مصطفی جواد. بغداد: المؤسّسة العامة للصحافة و الطباعة.
ـ ابن‌رجب الحنبلی، عبدالرحمان بن احمد (1405ه‍/1987م). احکام الخواتیم و ما یتعلّق بها. تحقیق ابوالفداء عبدالله القاضی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ اندلسی، قاضی صاعد بن احمد (1376خ). التّعریف بطبقات الامم. تهران: دفتر نشر میراث مکتوب و انتشارات هجرت.
ـ بیرونی، ابوریحان محمّد بن احمد (1380خ). الآثار الباقیة عن القرون الخالیة. تحقیق پرویز اذکائی. تهران: میراث مکتوب.
ـ ـــــــــــــ (1352خ). ترجمۀ آثار الباقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. تهران: انتشارات ابن‌سینا.
ـ تفسیر قرآن پاک (1348خ). چاپ حروفی. بی مصحّح. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ـ تفضّلی، احمد (1383خ). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. تهران: انتشارات سخن.
ـ تقی‌زاده، حسن (1316خ). گاه‌شماری در ایران قدیم. تهران: کتابخانۀ طهران.
ـ تنکلوشا (1384خ). به کوشش رحیم رضازادۀ ملک. تهران: میراث مکتوب.
ـ جابر بن حیّان، 1354ه‍/1935م). مختار رسائل جابر بن حیّان. تحقیق پ. کراوس. باریس و القاهرة: مکتبة الخانجی.
ـ جاماسب آسانا، جاماسب جی دستور منوچهر جی (گردآورنده) (1371خ). متون پهلوی (ترجمه، آوانوشت). گزارش سعید عریان. تهران: انتشارات کتابخانة ملّی ایران.
ـ جمالی یزدی، ابوبکر مطهّر (1346خ). فرّخ‌نامه، به کوشش ایرج افشار. تهران: انتشارات فرهنگ ایران‌زمین.
ـ حاسب، عطارد بن محمّد. کتاب الاحجار. در: مجموعۀ 3397 کتابخانۀ ملّی تبریز، مورّخ 517ق در مدرسۀ صفویۀ زنجان.
ـ حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله (1941م). کشف ‌الظّنون عن اسامی الکتب و الفنون. تحقیق محمّد شرف‌الدّین یالتقایا و المعلّم رفعت بیلگه الکلیسی. معارف مطبعه‌سی.
ـ حیدرپور نجف‌آبادی، ندا (1399خ). «علم اوفاق در منابع اسلامی و بازتاب آن در متون فارسی». تاریخ و تمدّن اسلامی، س16، ش32 (پیاپی): 43-73.
ـ دانش‌پژوه، محمّدتقی (1357خ). فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
درایتی، مصطفی (1391خ «الف»). فهرستگان نسخه‌های خطّی ایران (ج18). تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران.
ـ ـــــــــــــ (1391خ «ب»). فهرستگان نسخه‌های خطّی ایران (ج21). تهران، سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران.
ـ ـــــــــــــ (1392خ). فهرستگان نسخه‌های خطّی ایران (ج22). تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران.
ـ دُنیسری، شمس‌الدّین محمّد بن امین‌الدّین ایوب (1350خ). نوادر التّبادر لتحفة ‌البهادر. به کوشش محمّدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ـ رازی، شهمردان بن ابی‌الخیر (1362خ). نزهت‌نامۀ علائی. به کوشش دکتر فرهنگ جهانپور. تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ـ رازی، فخرالدّین محمّد بن عمر (1382خ). جامع ‌العلوم (ستّینی). به کوشش سیّد علی آل‌داود. تهران: انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ رازی، فخرالدّین محمّد بن عمر (بی‌تا). السرّ المکتوم فی اسرار النّجوم. بحسب فرمایش میرزا محمّد شیرازی ملک ‌الکتّاب. القاهرة: المطبع الحجریة.
ـ سمعانی، ابو‌سعد عبدالکریم بن محمّد بن منصور التمیمی (1408ه‍). الانساب. تحقیق عبدالله عمر البارودی. بیروت: دار الجنان.
ـ شهرستانی، محمّد بن عبدالکریم (1395خ). ترجمۀ کتاب الملل و النّحل (نسخه‌برگردان دستنویس 2371 کتابخانۀ ایاصوفیا)، از مترجمی ناشناخته. با مقدّمۀ سیّدمحمّد عمادی حائری. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ـ صفری آق‌قلعه، علی (1388خ). «مفهوم مهر در نخستین سده‌های اسلامی». گزارش میراث، ش35 [مهر و آبان]: 4-7.
ـ طاش‌کبری‌زاده، احمد بن مصطفی (1405ه‍/1985م). مفتاح السعادة و مصباح السّیادة فی موضوعات العلوم. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ غضنفر تبریزی، ابواسحق ابراهیم بن محمّد (1371خ). المشاطة لرسالة الفهرست. در: فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ابوریحان محمّد بن احمد بیرونی. به کوشش دکتر مهدی محقّق. تهران، انتشارات دانشگاه تهران: 77-110.
ـ القاضی، ابوالفداء عبدالله (1405). مقدمه ابن‌رجب الحنبلی، عبدالرحمان بن احمد (1405ه‍/1987م).
ـ قزوینی، محمّد (1363خ). یادداشت‌های قزوینی. به کوشش ایرج افشار. تهران: انتشارات علمی.
ـ مجریطی، ابی‌القاسم مسلمة بن احمد (1927م). غایة الحکیم و احقّ النّتیجتین بالتّقدیم. تحقیق هلموت ریتر. گلیقشتاط و هامبورگ: مطبعة آوگوستین.
ـ منزوی، احمد (1362خ). فهرست مشترک نسخه‌های خطّی فارسی پاکستان (ج1). اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
ـ موحّد، صمد (1370خ). «ابن‌متّویه، ابومحمّد حسن بن احمد بن متّویه». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی: 4/580 .
ـ میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین (1382خ). کشف ‌الاسرار و عدة الابرار (10ج). به کوشش علی‌اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.
ـ نَلّینو، کرلو آلفونسو (1349خ). تاریخ نجوم اسلامی. ترجمۀ احمد آرام. تهران: کانون نشر و پژوهش‌های اسلامی.
ـ نیسابوری، ابواسحاق ابراهیم بن منصور بن خلف (1382خ). قصص ‌الانبیاء. به کوشش حبیب یغمایی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ هاکس آمریکایی (1928م). قاموس کتاب مقدّس. بیروت: مطبعۀ آمریکایی.
ـ هرمس حکیم (1390خ). «رساله در معرفت خواص احجار و جواهر»، از مترجم ناشناس. به کوشش فاطمه مهری. در: متون ایرانی (دفتر یکم). به کوشش جواد بشری. تهران، کتابخانه مجلس: 169-239.
- Brunner, Christopher J. (1978). Sasanian Stamp Seals in The Metropolitan Museum of Art, New York: The Metropolitan Museum of Art.