نظریۀ ایقاع فارابی در رسالۀ «إحصاء الایقاعات» و بررسی سیر تکامل آن در خلال آثار موسیقی وی همراه با معرفیِ تک‌نسخۀ خطی این رساله

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

پژوهشکده تاریخ علم

چکیده

إحصاء الایقاعات رساله‌ای است در ایقاعاتِ موسیقی، تألیفِ ابونصر فارابی به زبان عربی. با توجه به دسترسی فارابی به آثار مکتوب و شفاهی موسیقی­‌دانان مشهور قرون اولیه و امکان نقل و نقد آراء ایشان، تبیین نظریۀ ایقاع وی، نشان‌دهندۀ جایگاه ارزشمند این رساله در میان سایر تألیفات فارابی در موضوعِ موسیقی است. این مقاله با مطالعۀ نظریۀ ایقاعِ فارابی در کتاب موسیقی الکبیر، کتاب الایقاع و رسالۀ إحصاء الایقاعات، علاوه بر تشریح این نظریه، سیر تحول و چگونگی تکامل آن را در رسالۀ إحصاء الایقاعات واکاوی می کند. در ادامه، ضمن بررسی تأثیرات آراء ایقاعی فارابی بر موسیقی‌دانان دیگر، تک‌نسخۀ خطی این رساله معرفی می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Fārābi’s theory of Iqā’ in the treatise “Ihsā’ al-Iqā’āt” and the study of its gradual development through his works on music together with an introduction of the sole manuscript of the treatise

نویسنده [English]

  • Azita Sadeghein
The Institute of History of Science
چکیده [English]

Ihsā’ al-Iqā’āt is an Arabic essay on the Iqa’āt of music authored by Abu Nasr Farabi. Considering his access to the written as well as oral sources of the renown musicologists of the early centuries and the possibility of his utilizing and examining such sources, Farabi’s exposition of the Iqā’ theory, demonstrates the invaluable place of this treatise among his other writings on music.
This article, by examining Farabi’s theory of Iqā’ in his Musiqi al-Kabir, Ketāb al-Iqā’ and Ihsā’ al- iqa’āt, explores the development of this theory and the process of its perfection in the treatise of Ihsā’ al-Iqā’āt. It will additionally analyze the theory itself. Then, while investigating the influences of Farabi’s views on other musicologists, the article will introduce the sole manuscript of the treatise.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ihsā’ al-Iqā’āt
  • Ketāb al-Iqā’
  • Iqā’
  • ma’dulāt
  • Makhuri
  • Ketab al-Naghm
  • Resālat al-Munes
ـ ابن‌سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله بن حسن بن علی (1394). جوامع علم موسیقی. برگردان و شرح سید عبدالله انوار. همدان: بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی سینا.
ـ ارموی، صفی‌الدین عبدالمؤمن (1380). کتاب الادوار فی الموسیقی. به‌­اهتمام آریو رستمی. تهران: مؤسسۀ نشر میراث مکتوب.
ـ ـــــــــــــ (1385). الرسالة الشرفیة فی النسب التألیفیة. ترجمۀ بابک خضرائی. تهران: فرهنگستان هنر.
ـ بینش، تقی (به اهتمام) (1371). سه رسالۀ فارسی در موسیقی (موسیقی دانشنامۀ علایی، موسیقی رسائل اخوان الصفا، کنز التحف). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـ بیهقی، احمد بن ‌علی (1376). تاج المصادر. ویراستۀ هادی عالم‌زاده. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ دانش‌پژوه، محمدتقی (1348). فهرست میکرو فیلم­های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران. تهران: دانشگاه تهران.
ـ ـــــــــــــ (1390). فهرست آثار خطی در موسیقی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـ دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت­نامه. تهران: دانشگاه تهران.
ـ صادقین، آزیتا (1396). «تصحیح، ترجمه و شرح کتاب إحصاء الایقاعات ابونصر محمد بن محمد فارابی». پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، به راهنماییِ هومان اسعدی و آذرتاش آذرنوش.
ـ صفی‌پوری شیرازی، عبدالرحیم بن عبدالکریم (1388). منتهی الارب فی لغة العرب. تصحیح و تعلیقِ محمد‌حسن فؤادیان و علیرضا حاجیان‌نژاد. تهران: دانشگاه تهران.
ـ فارابی، ابونصر محمد بن محمد بن طرخان (1375). موسیقی الکبیر. ترجمۀ آذرتاش آذرنوش. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ قطب‌الدین، محمود بن ضیاءالدین بن مسعود شیرازی (1387). رساله موسیقی از درّة التّاج لغرّة الدّبّاج. تصحیحِ نصرالله ناصح‌پور. تهران: فرهنگستان هنر.
ـ مراغی، عبدالقادر بن غیبی حافظ(1370). شرح ادوار. به‌­اهتمامِ تقی بینش. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

منابع خطی
ـ فارابی، ابونصر محمد بن محمد بن طرخان. إحصاء الایقاعات. مجموعه به شمارۀ 1705، ترکیه: کتابخانۀ مانیسا گنل. بدون تاریخ کتابت.
ـ ـــــــــــــ . کتاب الایقاع. نسخۀ خطّی به شمارۀ 1878، ترکیه: کتابخانۀ طوپقاپوسرای. بدون تاریخ کتابت.