دربارۀ نسخۀ برلین نوشتۀ حکیم یحیی بن الحسین الشاشی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات، گروه زبان و ادبیات فارسی

2 گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

چکیده

در ضمن کتب خطی محفوظ در کتابخانۀ مرکزی برلین نسخه‌ای است منحصربه‌فرد، بی‌نام و بدون تاریخ تألیف، نوشتۀ حکیم یحیی بن الحسین الشاشی، از زمرۀ آثار اخلاقی ـ حکمی، در سی‌وشش باب. این اثرِ منثور به زبان فارسی و از گونۀ ماوراءالنهری است، که با توجّه به قراین تاریخی در قرن پنجم نگاشته شده‌است. نگارندگان، ضمن معرفی این دست‌نوشت، به بررسی متن‌شناختی نسخه در سه سطح آوایی، دستوری و واژگانی پرداخته‌اند. فارسی‌نویسی از ویژگی‌های بارز متن است و لغات عربی کم دارد. این متن گنجینه‌ا‌ی از کلمات و تعابیر ماوراءالنهری است. دیگر این‌که علی‌رغم غلبۀ فضای وعظ در متن، این دست‌نوشت به هیچ عنوان اثری املاگونه و از نوع مجلس‌گویی نیست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Apropos the Berlin MS authored by Hakim Yahya b. al-Husain al-Shāshi

نویسندگان [English]

  • leila sharifi 1
  • Ali reza hajiannjd 2
1 Faculty of Literature ، The Department of Persian Language and Literature Tehran university
2 The Department of Persian Language and Literature Tehran university
چکیده [English]

Among the manuscripts preserved in Berlin’s Central Library, there is a unique manuscript, untitled and undated, written by Hakim Yahya b. al-Husain al-Shāshi on ethical and philosophical matters in thirty-six chapters. The work is in Persian prose and of Transoxiana character that, given certain historical evidence, must have been written in the 5th H./11th CE century.
Introducing this MS, the present authors have addressed the textological aspects of the manuscript at phonological, lexical, and syntactical levels. Writing in pure Persian (Farsi) is one of the marked characteristics of this MS., with few Arabic words therein. The MS is a remarkable treasure of words and expressions used in Transoxiana. Besides, despite the dominance of a moralizing aura of the text, it is far from being a work of sermons and homilies.

کلیدواژه‌ها [English]

  • an old Persian text
  • Yahya b. al-Husain al-Shāshi
  • Transoxiana dialect
  • phonological characteristics
  • lexical features
  • syntactical features
ـ الاخوینی بخاری، ابوبکر ربیع بن احمد (1344). هدایة المتعلمین فی الطب. تصحیح جلال متینی. مشهد: دانشگاه مشهد.
ـ ابن‌اثیر، عزالدین علی بن محمد (1385ق). الکامل فی التاریخ. بیروت: دار الصادر (نسخۀ الکترونیک سایت کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت).
ـ ابن‌خلدون، ابویزید عبدالرحمن بن محمد (1431ق). کتاب العبر و دیوان المبتدأ و الخبر (تاریخ ابن‌خلدون). تصحیح فرحان مصطفی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ـ بهار، محمدتقی (1318). مقدمه مجمل التواریخ و القصص.
ـ پند پیران (1357). تصحیح جلال متینی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ـ حاجی سید‌آقایی، اکرم (1391). «پژوهشی در شیوۀ تصحیح تفسیر نسفی». آینۀ میراث، ضمیمۀ ش28.
ـ ـــــــــــــ (1390). «لزوم بازنگری در تصحیح قصص الانبیاء نیشابوری». آینۀ میراث، ضمیمۀ ش21.
ـ حبیبی، عبدالحی (1348). تعلیقات حکیم سمرقندی.
ـ حکیم سمرقندی، اسحاق بن محمد بن اسماعیل (1348). ترجمۀ السّواد الاعظم. با تصحیح و تعلیقات عبدالحی حبیبی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ خانلری، پرویز (1374). تاریخ زبان فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ دبیرسیاقی، محمد (1354). حواشی میدانی (1354).
ـ راستی‌پور، مسعود (1397). «کسرۀ بدل از یای نکره، یک ویژگی گویشی ـ رسم‌الخطی». آینۀ میراث، ش63: 69-128.
ـ رجایی، احمدعلی (1342). یادداشتی دربارۀ لهجۀ بخارایی. مشهد: دانشگاه مشهد.
ـ رواقی، علی (1383). زبان فارسی فرارودی. تهران: هرمس.
ـ ـــــــــــــ (1394). «گونه‌شناسی متن‌های فارسی». آینۀ میراث، ضمیمۀ ش39.
ـ سبحانی، توفیق (1374). فهرست نسخه‌های خطی دانشگاه استانبول. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ سغدی، علی بن الحسین (1984). النتف فی الفتاوی. به اهتمام صلاح‌الدین ناهی. بیروت: مؤسّسة الرسالة.
ـ سمرقندی، ابولیث نصر بن محمد (2005). تنبیه الغافلین. تصحیح یوسف علی بدیوی. بیروت: دار الفکر.
ـ صادقی، علی‌اشرف (1357). تکوین زبان فارسی. تهران: دانشگاه آزاد ایران.
ـ ـــــــــــــ (1380). مسائل تاریخی زبان فارسی. تهران: سخن.
ـ ـــــــــــــ (1385). «نکاتی دربارۀ ترجمۀ تفسیر طبری». در: ارج‌نامۀ حبیب یغمایی. به‌کوشش سید علی آل داوود. تهران، میراث مکتوب: 349-368.
ـ ـــــــــــــ (1386). «تحول کلمات فارسی در دورۀ اسلامی». ادب‌پژوهی، س 1، ش1: 9-15.
ـ ـــــــــــــ (1389). «اشتقاق صفت فاعلی از بن ماضی». نامۀ فرهنگستان، ش6: 45-53.
ـ فرهنگ مصادر اللغة (1362). تصحیح عزیزالله جوینی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ـ کمالی، مهدی (1395). «گونۀ گفتاری (شکستۀ) فعل ربطی "است" در فارسی قدیم». گزارش میراث. دوشمارۀ 74-75: 33-35.
ـ گردیزی، ابوسعید (1363 ). زین الاخبار. تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب.
ـ متینی، جلال (1344). مقدمه الاخوینی بخاری.
ـ متینی، جلال (1346). «رسم‌الخط فارسی در قرن پنجم». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، پاییز و زمستان، ش2 و 3: 160-205.
ـ ـــــــــــــ (1347). «گزدم، کژدم؟». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، س4، ش13 و 14: 1- 13
ـ ـــــــــــــ (1350). «تحول تلفظ کلمات فارسی در دورۀ اسلامی». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، س7، ش26: 250-283.
ـ متینی، جلال (1357). مقدمه پند پیران.
ـ مجمل التواریخ و القصص (1318). تصحیح محمدتقی بهار. تهران: کلالۀ خاور.
ـ مقدسی، ابوعبدالله (1361). احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. ترجمۀ علی‌نقی منزوی. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
ـ مقدسی، ضیاءالدین (بی‌تا). المنتقی من مسموعات المرو. نسخۀ الکترونیک سایت کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت.
ـ مکنزی، دیوید (1373). فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمۀ مهشید میرفخرایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ میدانی، ابوالفضل (1354). السامی فی الاسامی. تصحیح محمد دبیرسیاقی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ـ میهنی، محمد بن عبدالخالق (1375). دستور دبیری. تصحیح سید علی رضوی بهابادی. یزد: بهاباد.