شبرنگ‌نامه و بررسی ویژگی‌های اساطیری و ادبی آن

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه حضرت نرجس(س) رفسنجان

چکیده

شبرنگ‌نامه یکی از منظومه‌های حماسی دربارۀ شبرنگ فرزند دیو سپید است. شبرنگ پس از آن‌که به کشته شدن پدر خود به دست رستم پی می‌برد تصمیم می‌گیرد تا کین پدر را از ایرانیان بگیرد، امّا با همۀ تلاشی که در این راه می‌کند کاری از پیش نمی‌برد و سرانجام به سوی توران گریزان می‌شود. دربارۀ گوینده و سدۀ سرایش شبرنگ‌نامه هیچ آگاهی نداریم امّا برخی ویژگی‌های سبکی این منظومه نشان دهندۀ آن است که احتمالاً پیش از حملۀ مغول به ایران سروده شده است.
این منظومه به دلیل آن‌که تاکنون پیرایش و تصحیح نشده است در میان پژوهشگران ادب حماسی چندان شناخته شده نیست. در این مقاله نخست به بررسی و نقد این نظر که نبرد رستم با شبرنگ، در طومارهای نقّالی شاهنامه بازتاب یافته است می‌پردازیم، سپس عمده‌ترین ویژگی‌های اساطیری و ادبی این منظومه را نشان می‌دهیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Exploring the Shabrangnameh and examining its mythological and literary features

نویسنده [English]

  • Reza Ghafouri
چکیده [English]

The Shabrangnameh is an epic poem about Shabrang, son of the Deev-e Sepid (the White Demon) who, following the murder of his father by Rostam, resolved to take revenge on the Iranians for that. However, despite all his efforts, he failed and had to flee to Turan. We know nothing about the composer of the Shabrangnameh; nonetheless, certain stylistic features of the poem evince that it has possibly been composed before the Mogul invasion of Iran.
Since this poem has not been redacted yet, it is little known to the researchers of epic literature. In the present article, we first address the view that Rostam’s fight with Shabrang has echoed in the books of Shahnameh narrating, and then we show its main mythological and literary characteristics.

- آیدنلو، سجّاد (1384)، « اسپ دریایی در داستان‌های پهلوانی»، مطالعات ایرانی، سال 4، ش7، ص 38- 15.
- ـــــــــــــــــــ (1383)، «بررسی فرامرزنامه»، نامۀ پارسی، تهران: سال نهم، شماره دوم، ص 176– 198.
- ـــــــــــــــــــ (1389)، «خویشکاری ویژۀ نخچیران در داستان‌های پهلوانی ایران»، مزدک‌نامه 3، تهران: پروین استخری، ص 275- 279.
- ـــــــــــــــــــ (1390)، دفتر خسروان، تهران: سخن.
- ـــــــــــــــــــ (1390)، «ویژگی روایات و طومارهای نقّالی»، بوستان ادب، سال3، شماره 1، ص1-28.
- انجوی شیرازی، سیدابوالقاسم ( 1369)، فردوسی‌نامه، 3ج، تهران: علمی.
- اوستا (1384)، گزارش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.
- ایران‌شان بن ابی‌الخیر (1377)، کوش‌نامه، تصحیح جلال متینی، تهران: علمی.
- بانوگشسب‌نامه (1382)، تصحیح روح‌انگیز کراچی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- بَرزونامه (شاهنامۀ کردی) (1391)، ترجمۀ منصور یاقوتی، تهران: ققنوس.
- بویس، مری (1376)، تاریخ کیش زردشت، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران: توس.
- تاریخ سیستان (1381)، تصحیح محمّدتقی بهار، تهران: دنیای کتاب.
- جیحونی، مصطفی (1380)، حماسه‌آفرینان شاهنامه، اصفهان: شاهنامه‌پژوهی.
- حمیدیان، سعید (1387)، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، تهران: ناهید.
- خالقی‌مطلق، جلال (1372)، «ببر بیان»، گل رنج‌های کهن، به کوشش علی دهباشی، تهران: مرکز.
- ــــــــــــــــــــــــــــ (1386)، حماسه: پدیده‌شناسی تطبیقی، تهران: دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ــــــــــــــــــــــــــــ (1388)، «رستم»، دانش‌نامۀ زبان و ادب فارسی، ج3، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- ــــــــــــــــــــــــــــ (1361)، «فرامرزنامه»، ایران‌نامه،آمریکا، سال اوّل، پاییز، ص 22- 45.
- ــــــــــــــــــــــــــــ (1389)، یادداشت‌های شاهنامه، بخش یکم، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- خطیبی، ابوالفضل (1384)، «آزاد سرو»، دانش‌نامۀ زبان و ادبیات فارسی، جلد 1، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- داستان کک کوه‌زاد (1382)، به اهتمام سیّد محمّد دبیرسیاقی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- رزمجو، حسین (1381)، قلمرو ادبیات حماسی ایران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- رستگار فسایی، منصور (1388)، فرهنگ نام‌های شاهنامه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- زرّین‌قبانامه (1393)، تصحیح سجّاد آیدنلو، تهران: سخن.
- سام‌نامه (1392)، تصحیح وحید رویانی، تهران: میراث مکتوب.
- شبرنگ‌نامه (بی‌تا)، نسخۀ ‌خطی شاهنامۀ کتابخانۀ بریتانیا به شمارۀ 2926.
- صاحب شبانکاره‌ای (1389)، دفتر دلگشا، تصحیح غلام‌حسین مهرابی و پروانه کیانی، شیراز: آوند اندیشه.
- صفا، ذبیح‌الله (1352)، حماسه‎سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
- ضیاءپور، جلیل (1355)، «مازندران فردوسی کجاست؟»، شاهنامه‌شناسی، تهران: بنیادشاهنامۀ فردوسی.
- طرسوسی، ابوطاهر محمّد (1380)، ابومسلم‌نامه، به‌کوشش حسین اسماعیلی، تهران: معین و قطره.
- طومار کهن شاهنامۀ فردوسی (1390)، جمشید صداقت نژاد، تهران: دنیای کتاب.
- طومار نقّالی شاهنامه (1391)، به کوشش سجّاد آیدنلو، تهران: به‌نگار.
- عطایی (بی‌تا)، برزونامۀ جدید، نسخۀ‌ کتابخانۀ پاریس به شمارۀ 1189.
- غفوری، رضا (1392)، «روایت دیگری از نبرد رستم با کک کوه‌زاد»، جستارهای ادبی، ش 181، ص 51- 72.
- ــــــــــــــــــــــ (1393)، «نبرد رستم با پتیاره، روایتی دیگر از داستان ببر بیان»، متن شناسی ادبی، دورۀ جدید، ش 3، ص 75- 88.
- فان دن برخ، گابریله؛ خطیبی، ابوالفضل (1390)، «شبرنگ‌نامه»، ترجمۀ ابوالفضل خطیبی، دانش‌نامۀ زبان و ادبیات فارسی، جلد 4، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- فرامرزنامه (1324ق)، به اهتمام رستم تفتی، بمبئی: چاپخانه فیض رسان.
- فرامرزنامه (1382)، تصحیح مجید سرمدی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- فرامرزنامۀ بزرگ (1394)، تصحیح ماریولین فان زوتفن و ابوالفضل خطیبی، تهران: سخن.
- فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی‌مطلق، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- قلی‌زاده، خسرو (1388)، بارۀ پهلوانی در اساطیر هند و اروپایی، گوهر گویا، سال 3، ش 1، ص 112- 103.
- کریستن‌سن، آرتور (1350)، کارنامۀ شاهان، ترجمه باقر امیرخانی و بهمن سرکاراتی، تبریز: دانشگاه تبریز.
- کریمان، حسین (1375)، پژوهشی در شاهنامه، تهران: سازمان اسناد ملّی ایران.
- لطفی‌نیا، حیدر (1388)، حماسه‌های قوم کرد، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
- مشکین‌نامه (1386)، طومار نقّالی حسین بابامشکین، به اهتمام داوود فتح‌علی بیگی، تهران: نمایش.
- منوچهرخان حکیم (1384)، اسکندرنامه، به کوشش علی‌رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: میراث مکتوب.
- ــــــــــــــــــــــــــــ (1388)، اسکندرنامه، به کوشش علی‌رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: سخن.
- نثر نقّالی شاهنامه (1394)، تصحیح رضا غفوری، شیراز: سیوند.
- نحوی، اکبر (1380)، « ناگفته‌هایی دربارۀ برزونامه»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد: سال 34، شمارۀ 1 و 2.
- هفت‌لشکر (1377)، تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-Van Den berg- Gabrielle (2012), “Demons in the Persian Epic Cycle”, Shahnama Studies II: The Reception of Firdausi’s Shahnama, Melville, Charles (EDT)/ Van Den Berg, Gabrielle, Brill Academic Pub.
-------------------------- (2015), “The book of the Black Demon, or Shabrang-nama, and the Black Demon in Oral Tradition”, Orality and textuality in the Iranian world. Editet by julia Rubanovich, Brill: Leiden- Boston.