گونه‌ای از بازی شطرنج در شاهنامۀ فردوسی و سنجش آن با انواع دیگر

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

2 دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

با تأمل در متون کهن، به برخی اطلاعات و اصطلاحات تازه­‌ای دست می­‌یابیم که ما را با ابعاد مختلف زندگی گذشتگان آشنا می‌­سازد. شاهنامه به عنوان یکی از آبشخورهای اصلی فرهنگ باستان، منبعی بس ارزنده در این راستاست. شاعران، برای جلوگیری از تکرار و به تبع آن ممانعت از ملالت کلام و همچنین اظهار فضل، در وهلۀ اول از مسائل و مضامینی هم­سو با موضوع و اهداف خود بهره می‌­برند. فردوسی نیز برای ارتقاء کیفیت هنری اثر ماندگار خود از تأمل‌­برانگیزترین بازی، یعنی شطرنج ــ که با حماسه تناسب زیاد دارد و صحنه‌های رزم را تداعی می‌­کند ــ استفاده نموده است. نوشتۀ حاضر بر آن است که با بهره­‌گیری از شیوۀ استقرایی و بازخوانی دقیق داستان «گو و طلخند» از شاهنامه و تفحص در منابع اصلی علم ملاعب و سرگرمی‌ها، به این پرسش‌ها پاسخ دهد که آیا ساختار و نحوۀ این نوع بازی در شطرنج قدیم وجود داشته است یا نه؟ وجوه اختلاف و اشتراک آن چه بوده است؟ حاصل پژوهش نشان می­‌دهد، فردوسی در این داستان گونۀ تازه­‌ای از این بازی را ارائه می‌­دهد که مسبوق به سابقه نیست و با انواع مذکور در کتب مرجع تفاوتهای قابل توجهی دارد؛ حتی چهرۀ رخ در این بازی کاملاً متفاوت با انواع دیگر می‌­باشد و چه بسا که شارحان شاهنامه نیز بدان نپرداخته‌­اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A version of the game of chess in Ferdowsi’s Shahnameh And its comparison with other versions

نویسندگان [English]

  • Ahmad Goli 1
  • Mehdi Ramazani 2
1
2
چکیده [English]

By reviewing the classical texts, we come to find certain new information and expressions that acquaint us with various aspects of the life of previous generations. The Shahnameh, as one of the principal fountain heads of our ancient culture, is an invaluable source respecting this question.
To avoid repetition and, for that reason, to prevent boredom of speech, and, of course, to display their merits, poets benefit from topics and ideas in line with their own aims and objectives. To enhance his memorable work, Ferdowsi also made use of the most thought-raising game, namely, the chess, which has direct relevance to epic and evokes war scenes.
By applying a inductive method and a close reading of the story of “Gu va Talkhand” from the Shahnameh and investigating into the main sources on elm-e mala’eb (knowledge of games and entertainment), the present article intends to find out whether or not the arrangement and manner of playing this kind of game existed in the ancient version of the chess. What are the differences and similarities? The result of the investigation shows that, in this story, Ferdowsi has produced a new unprecedented variety of the game, which greatly differs from the versions mentioned in reference sources. Even the appearance of the Rook (castle) in this game is totally different from other kinds, something most probably disregarded by the commentators of the Shahnameh.

ـ آملی، شمس‌­الدین محمد، نفایس الفنون فی عرایس‌­العیون، 3 جلد، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1379ش.
ـ انوری، دیوان، محمدتقی مدرس رضوی، تهران، علمی و فرهنگی، 1372ش.
ـ بلاغی. سید عبدالحجت، 1369، کتاب انساب خاندان‌های مردم نایین «مدینه العرفاء» و کتاب شطرنج العرفاء، تهران، سپهر.
ـ بیات، سعیدرضا، 1370، «شطرنج در گسترۀ ادب پارسی»، نشریۀ ادبیات و زبان‌ها، چیستا، ش 86، ص 22ـ40.
ـ ثروتیان، بهروز، 1352، فرهنگ اصطلاحات و تعریفات نفایس الفنون، تبریز، مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.
ـ جی، جاماسپ، متون پهلوی، گزارش سعید عریان، تهران، ناشر کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، 1371ش.
ـ حافظ، شمس­‌الدین محمد، دیوان، به تصحیح رشید جداری عیوضی، تهران، امیرکبیر، 1385ش.
ـ خاقانی شروانی، دیوان، به تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران، زوار، 1378ش.
ـ خالقی مطلق، جلال، 1389، یادداشت‌های شاهنامه، تهران، مرکز دایرة­المعارف بزرگ اسلامی.
ـ خلف تبریزی، محمدحسین، 1362، برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، تهران، امیرکبیر.
ـ دهخدا، علی‌­اکبر، 1373، لغت‌نامه، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران، دانشگاه تهران.
ـ دهلوی، امیرخسرو، دیوان، سعید نفیسی (با همت و کوشش م، درویش)، تهران، جاویدان، 1361ش.
ـ ذاکری، مصطفی، 1381، «ریشه‌­شناسی اصطلاحات شطرنج»، نامۀ انجمن، شمارۀ یک تا چهار (زمستان و بهار)، ص 22ـ37.
ـ رامپوری، غیاث­‌الدین محمد، 1363، غیاث‌­اللغات، به کوشش منصور ثروت، تهران، سپهر.
ـ راوندی، راحة­الصدور و آیة­السرور، به تصحیح محمد اقبال و تصحیحات لازم مجتبی مینوی، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
ـ صفی­‌پور، نصرت، 1386، «شطرنج به روایت شاهنامۀ فردوسی»، مجلۀ رودکی، ش 15، ص 185ـ195.
ـ فردوسی، ابوالقاسم حسن، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی­‌مطلق و ابوالفضل خطیبی، تهران، مرکز دایرة­المعارف بزرگ اسلامی، 1386ش.
ـ فره­‌وشی، بهرام، 1358، فرهنگ زبان پهلوی، تهران، دانشگاه تهران.
کارنامۀ اردشیر بابکان، ترجمۀ بهرام فره‌­وشی، تهران، دانشگاه تهران، 1378ش.
ـ کزازی، میرجلال­‌الدین، 1386، نامۀ باستان، ج هشتم، تهران، سمت.
ـ مجیرالدین بیلقانی، دیوان، به تصحیح محمد آبادی، تبریز، مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران، 1358ش.
ـ معلوف، لویس، 1365، المنجد، تهران، اسماعیلیان.
ـ مولوی، جلال‌الدین محمد، کلیات دیوان شمس، جلد اول و دوم، مطابق نسخۀ تصحیح شدۀ بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، بهزاد، 1387ش.
ـ مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، 3 جلدی، بر اساس نسخۀ تصحیح شدۀ رینولد نیکلسون، تهران، ققنوس، 1378ش.
ـ نجاتی، محمدعلی، 1339، زندگانی شگفت‌­آور تیمور، ترجمۀ کتاب عجایب­‌المقدور فی اخبار تیمور، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ نقدی وند، عزیز، 1382، شطرنج از دیدگاه تاریخ و ادبیات، تهران، کلیدر.
ـ همایی، جلال­‌الدین، 1339، «عری = عرا»، یغما، ش 15 (بهمن ماه)، ص 30ـ37.