نقدی بر احادیث و قصص مثنوی (تأثیر فرهنگ و ادب ایران قبل از اسلام در مثنوی)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه رازی کرمانشاه

2 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد دانشگاه رازی کرمانشاه

چکیده

از آفت‌های بزرگ در شرح و تحلیل متون ادب فارسی، به‌­ویژه مثنوی،جلال‌لدین بلخی، استناد بسیار به امثال و اشعار عربی و بی­‌توجهی به فرهنگ و ادب باستانی ایرانیان است. کافی است نگاهی به فهرست اشعار و امثال عربی مربوط به شرحهای مثنوی بیندازیم تا حضور سنگین آنها را دریابیم. در این میان چیزی که مورد غفلت قرار گرفته، اندیشه و فرهنگ ایران باستان است که بدبختانه جایگاه مناسبی در شرح متون ادب فارسی ندارد. با آنکه بخش عمدۀ آثار پهلوی و ایرانی از دست رفته ولی در متون ادب عربی، دربارۀ ایرانیان و فرهنگ باستانی این مرز و بوم آنقدر مطلب به شکل پراکنده ولی متنوع و غنی وجود دارد که می‌­تواند جای خالی متون پهلوی از میان رفته را پر ­کند و می­‌توان ادعا کرد که مهم‌ترین منبع فرهنگ ایران باستان منابع عربی است.
در این مقاله نشان می­‌دهیم که نه تنها سرچشمۀ بسیاری از مضامین حکمی مثنوی عربی نیست بلکه بسیاری از این مضامین ایرانی است و این ادب عربی است که وامدار زبان و ادب ایران باستان است و لازم است ادیبان و صاحب­نظران ما به این رویکرد توجه لازم مبذول نمایند. سبب انجام این پژوهش، تأثیر فراوان دو کتاب احادیث مثنوی و مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی در پژوهش‌های مربوط به مثنوی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A critique of the Ahadith and Qesas-e Mathnavi (The influence of the culture and literature of pre-Islamic Iran on the Mathnavi)

نویسندگان [English]

  • Vahid Sabzianpour 1
  • Sadiqeh Reza’ei 2
  • Samireh Khosravi 2
چکیده [English]

One of the great detriments to the practice of expounding and analyzing the Persian literary texts, particularly the Mathnavi of Jalal al-Din of Balkh, is excessive reference to Arabic sayings and verses, taking no notice of the culture and literature of ancient Persians. To discern the heavy presence of such elements, it would suffice to glance through the lists of Arabic verses and proverbial expressions in relation to to the commentaries of the Mathnavi.. Here, what have been overlooked are the thoughts and culture of ancient Persians, which, unfortunately, hold no appropriate place in the commentaries on the Persian classical texts. Despite the fact that most of the Middle Persian (Pahlavi) texts have been lost, there are still enough materials about Persians and their ancient culture scattered, varied and rich though, here and there in Arabic texts that can make up for the lost Pahlavi texts. One can claim that the most important sources for the ancient Persian culture are Arabic.
In this article, we will demonstrate that not only are Arabic texts not the provenances of a good number of axioms and sayings but also most of them are originally Persian, and that. it is the Arabic literature which owes to the ancient Persian language and literature  It is, therefore, essential that our literary scholars and men of insight pay necessary attention to this matter.
The reason for doing this study is the huge influence of the two books, Ahadith-e Mathnavi and Ma’akhez-e qesas and tamsilat-e Mathnavi (“the origins of the stories and proverbial expressions in the Mathnavi”)on the researches related to the Mathnavi.

ــ الآبی، ابوسعد منصوربن ­الحسین، 1987، نثر الدّر، ج 5، تحقیق محمد ابراهیم عبدالرحمن، علی محمد البجاوی، الهیئة المصریة العامة الکتاب.
ــ الآبی، ابوسعد منصوربن ­الحسین، 2004، نثر الدّر، ج 7، تحقیق خالد عبدالغنی محفوظ، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ــ آذربادِ مهرسپندان، 1379، رهام اشه، شهین سراج، تهران، مؤسسه انتشاراتی-فرهنگی فروهر.
ــ الأبشیهی، شهاب‌­الدین محمدبن ­أحمدبن ­منصور ابوالفتح، 1986، المستطرف فی کلّ فن مستظرف، ج 1، تحقیق محمد قمیحة، بیروت، دارالکتب العلمیة.
ــ ابن­‌جوزی، جمال‌­الدین أبوالفرج عبدالرحمن، 1412، المنتظم فی تاریخ الأمم والملوک، ج 2، المحقق محمد عبدالقادر عطا، مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة.
ــ ابن‌­الطقطقی، 1997، الفخری فی الآداب السّلطانیة والدّول الإسلامیة، المحقق عبدالقادر محمد مایو، بیروت، دارالقلم العربی.
ــ ابن­‌طیفور، 1908، الجزء السادس من کتاب بغداد، نسخۀ عکسی، به همت هنس کلر، سویس.
ــ ابن­‌عبد ربّه الأندلسى، شهاب­‌الدین، 1999، العقد الفرید، ج 2، تقدیم الاستاذ خلیل شرف­‌الدین، بیروت، دار و مکتبة الهلال.
ــ ابن‌­قتیبة الدینوری، ابومحمد عبدالله‌­بن­ مسلم، 1996، عیون ‌الأخبار، ج 4 و 1، قاهرة، مکتبة دارالکتب المصریة.
ــ ابن‌­مسکویه، ابوعلی أحمدبن ­محمد، بی‌­تا، الحکمة الخالدة، تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت، دار الأندلس.
ــ ابن‌­مقفع، عبدالله، 1407، الأدب الصغیر و الأدب الکبیر، دار بیروت، للطباعة والنّشر.
ــ استعلامی، محمد، 1384، مقدمه، تصحیح و تعلیقات مثنوی معنوی، ج 6 و 4 و 1، تهران، مهارت.
ــ الأماسی، محمدبن ­قاسم‌­بن ­یعقوب‌­بن ­الخطیب، 1423، روض الأخیار المنتخب من ربیع الأبرار، حلب، دار القلم العربی.
ــ البیهقی، إبراهیم‌­بن ­محمد، 2011، المحاسن والمساوئ، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج 2ـ1، بیروت، المکتبة العصریة.
ــ التوحیدی، ابوحیان، 1988، البصائر والذّخائر، ج 7 و 4، تحقیق وداد القاضی، بیروت، دارصادر.
ــ الثعالبی، ابومنصور عبدالملک، 1897، الإعجاز والإیجاز، شرحه اسکندر آصاف، مصر، العلمیة العمومیة.
ــ الثّعالبی، ابومنصور عبدالملک، 1981، التمثیل والمحاضرة، المحقق عبد الفتاح محمد الحلو، بیروت، دارالکتب العربیة.
ــ الثّعالبی، ابومنصور عبدالملک، 1983، یتیمة الدّهر فی محاسن أهل العصر، ج 4 و 1، شرح وتحقیق مفید محمد قمیحة، بیروت، دارالکتب العلمیة.
ــ جاحظ، عمروبن ­بحر، 1996، الحیوان، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، بیروت، دارالجیل.
ــ جاحظ، عمروبن ­بحر، 1344، ثلاث رسائل، نشر یوشع فنکل، القاهرة، المطبعة السلفیة.
ــ جاحظ، عمروبن ­بحر، بی­‌تا، الآمل والمأمول، تحقیق رمضان ششن، بیروت، دارالکتاب الجدید.
ــ الحصری، ابوإسحاق إبراهیم‌­بن ­علی، 2001، زهرالآداب وثمرالألباب، ج 3، قدّم له وضبطه وشرحه و وضع فهارسه صلاح­‌الدین الهواری، بیروت، المکتبة العصریة.
ــ حلبی، علی اصغر، 1385، شرح مثنوی، ج 1ـ3، تهران، زوار.
ــ خزائلی، محمد، 1363، شرح بوستان سعدی، تهران، جاویدان.
ــ دامادى، سید محمد، 1379، مضامین مشترک در ادب فارسى و عربى، تهران، دانشگاه تهران.
ــ دولتشاه سمرقندى، 1338، تذکرة الشعراء، به همت محمد رمضانی، تهران، چاپخانه خاور.
ــ دهخدا، علی‌اکبر، 1388، امثال و حکم، 4 و 1، تهران، امیرکبیر.
ــ الرّاغب الإصفهانی، ابوالقاسم الحسین‌­بن ­محمد، 1420، محاضرات الأدباء ومحاورات الشعراء والبلغاء، ج 1، بیروت، شرکة دار الأرقم‌­بن ­أبی­‌الأرقم.
ــ زرین­کوب، عبدالحسین، مهرداد نیکنام، 1381، «بدیع­‌الزمان فروزانفر»، زیبا شناخت، شمارۀ 7، ص 357ـ360.
ــ زمانی، کریم، 1387، شرح جامع مثنوی، ج 1، تهران، اطلاعات.
ــ الزمخشری، ابوالقاسم محمودبن ­عمر، 1992، ربیع‌الأبرار ونصوص ‌الأخبار، ج 5 و 3، تحقیق عبد‌الأمیر مهنا، بیروت، مؤسسة‌ العلمی للمطبوعات.
ــ سبزیان‌­پور، وحید، صدیقه رضایی و سمیره خسروی، 1392، امثال و اشعار عربی در مثنوی معنوی، تهران، یار دانش.
ــ سبزیان‌­پور، وحید، 1389، «نقبی به روشنایی در جست­‌وجوی امثال ایرانی در نظم عربی»، مجلۀ علمی و پژوهشی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید با هنر کرمان، دورۀ جدید، س اول، ش 2.
ــ سبزیان­‌پور، وحید، 1390، «نگاهی به پندهای مکتوب بر لوازم زندگی ایرانیان باستان و اثر آن بر ادب فارسی و عربی»، مجلۀ بوستان ادب دانشگاه شیراز، مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی سابق)، ش سوم، ص 147ـ178.
ــ الطّرطوشی، محمدبن ­الولید، 1872، سراج الملوک، تحقیق جعفر البیاتی، ریاض، الریس للکتب والنشر.
ــ العاملی الهمذانی، بهاءالدین محمد­بن ­حسین‌بن ­عبدالصمد الحارثی، 1998، الکشکول، ج 2ـ1، المحقق محمد عبدالکریم النمری، بیروت، دارالکتب العلمیة.
ــ العسکری، ابوهلال، 1988، جمهرة الأمثال، ج 1، حققه وعلق حواشیه ووضَعَ فَهَارِسَهُ محمد ابوالفضل إبراهیم، عبدالمجید قطامش، بیروت، دارالفکر.
ــ عنصرالمعالی، کیکاووس‌­بن ­اسکندر، 1366، قابوس­نامه، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، علمی و فرهنگی.
ــ فروزانفر، بدیع­‌الزمان، 1385، احادیث و قصص مثنوی، تلفیقی از دو کتاب «احادیث مثنوی» و «مآخذ قصص مثنوی»، ترجمۀ کامل و تنظیم مجدد، حسین داودی، تهران، امیرکبیر.
ــ فروزانفر، بدیع­‌الزمان، 1386، شرح مثنوی شریف، مشتمل بر سه جزء دفتر اول، ج 2ـ1، تهران، علمی و فرهنگی.
ــ فروزانفر، بدیع­‌الزمان، 1387، سخن و سخنوران، تهران، زوار.
ــ فروزانفر، بدیع‌­الزمان، 1961، «فریدالدین عطار شاعر الحکمة والإنسانیة»، الدراسة الأدبیة، السنة الثالثة، العدد 3.
ــ فروزانفر، بدیع­‌الزمان، 1342، «بغداد از نظر شعراء ایران»، ادبیات و زبان‌ها، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش 39، ص 295ـ302.
ــ فروزانفر، بدیع­‌الزمان، 1386، فیه ما فیه، تهران، نگاه.
ــ القرطبی، ابوعمر یوسف­‌بن­ عبدالله‌­بن ­عبدالبر، بی‌تا، بهجة المجالس وأنس المجالس وشحذ الذاهن والهاجس، ج 1، المجلد الأول و الثّانی من القسم الأول، تحقیق محمد مرسی الخولی، بیروت، دارالکتب العلمیة.
ــ الماوردی، علی‌­بن ­محمد، 1985، أدب الدنیا والدین، شرح وتعلیق محمد کریم راجح، بیروت، دار إقرا.
ــ محقق، مهدی، 1340، «در جست‌­وجوی مضامین و تعبیرات ناصر خسرو در احادیث و امثال و اشعار عرب»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، ش 1، س نهم، ص 33ـ93.
ــ محقق، مهدی، 1363، تحلیل اشعار ناصر خسرو، تهران، دانشگاه تهران.
ــ محقق، مهدی، 1366، «میزان تأثیر سعدى از متنبى»، ذکر جمیل سعدى، مجموعه مقالات و اشعار به مناسبت بزرگداشت هشتصدمین سالگرد تولد سعدی، وزارت ارشاد اسلامى، ج 3، ص 177 تا 184.
ــ محقق، مهدی، 1369، شرح سی قصیده از حکیم ناصر خسرو قبادیانی، تهران، توس.
ــ محقق، مهدی، 1388، شرح بزرگ دیوان ناصر خسرو، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ــ مولوی، جلال‌­الدین محمد، 1379، مثنوی معنوی، به سعی و مطابق نسخۀ رینولدالین نیکلسون، تهران، نگاه.
ــ ناصر خسرو قبادیانی، 1388، دیوان اشعار، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران.
ــ النیسابوری، أبو القاسم الحسن­‌بن محمدبن حبیب، 1405، عقلاء المجانین، تحقیق خادم السنة المطهرة أبوهاجر محمد السعیدبن بسیونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ــ یاقوت، الحموى، 1411، معجم الأدباء، بیروت، دار الکتب الاسلامیة.
ــ یوسفی، غلامحسین، 1368، تصحیح و توضیح بوستان سعدی، تهران، خوارزمی.
ــ یوسفی، غلامحسین، 1381، تصحیح و توضیح گلستان سعدی، تهران، خوارزمی.
ــ الیوسی، حسن، 1402، المحاضرات فی اللّغة والأدب، تحقیق وشرح محمد حجی وأحمد شرقاوی، بیروت، دار الغرب الاسلامی.