بررسی و نقد انتساب رباعیات مشترک خیام و مجدهمگر با استناد به نسخۀ 697 ق موزۀ بریتانیا

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز

2 استاد دانشگاه تبریز

چکیده

بسیاری از رباعیات منسوب به خیام در جای­جای متون نظم فارسی به نام شاعران دیگر نیز ضبط شده ﺍست و این موضوع سبب شده که پژوهشگران با تردید در انتساب این رباعیات به شاعری خاص، در مورد خیام و رباعیات وی نیز دستخوش خطا شوند. بیش از یک سده است که پژوهشگران ایرانی و خارجی دربارۀ صحت انتساب این قبیل رباعیات تحقیق کردهﺍند اما ضرورت پژوهشهای بیشتر در این زمینه همچنان به قوت خود باقی است. این مقاله با مطالعۀ رباعیات مشترک میان خیام و مجد همگر در صدد بررسی و نقد صحت انتساب این رباعیات به دو شاعر مورد بحث است. در این پژوهش پس از ذکر هر یک از رباعیها، محل و تاریخ انتساب آنها را به هر یک از دو شاعر تعیین کرده، سپس با ذکر نسخه­بدلهای مهم، به سبک­شناسی زبانی و سابقۀ تاریخی رباعیات پرداختهﺍیم. مضمون رباعیهای مورد مطالعه را با مضامین رباعیات اصیل خیام سنجیده و در نهایت نظر تحلیلی خود را در مورد انتساب این رباعیها به هر یک از دو شاعر و یا شاعر دیگر بیان کردهﺍیم. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A critical review of the Rubaiyat attributed to Khayyam and Majd-e Hamgar On the basis of the manuscript, 697 A.H., at the British Museum

نویسندگان [English]

  • Taha Saderi 1
  • Ma’sumeh Ma’dankan 2
  • Asadollah Vahed 2
1
2
چکیده [English]

A good number of the Ruba’iyat (quatrains) ascribed to Khayyam have been attributed to other poets here and there in poetry books, and this has caused researchers to cast doubt on the attribution of the Rubaiyat to this or that particular poet. However, they have also made certain mistakes regarding Khayyam and his Rubaiyat. It is over a century since both Persian and foreign scholars have investigated into the accuracy of attribution to Khayyam of these quatrains. Yet, the necessity for more research in this field holds as urgent now as ever.
By examining the Rubaiyat common between Khayyam and Majd-e Hamgar, this article is to examine and assess the validity of the attribution of these quatrains to the two poets concerned. In this study, after citing each one of the Ruabaiyat, place anddate of their attribution to either of the poets have been determined. Having mentioned the important variants of the manuscripts examined, we have addressed linguistic stylistics and historical background of the Rubaiyat, comparing the contents of the Rubaiyat under study with those of Khayyam’s genuine quatrains. In the end, we have presented our opinion on the possible attribution of these quatrains to either of the two or other poets.

ـ آذر، لطفعلی بیگ­‌بن آقاخان بیگدلی، 1336 و 1338 و 1340، آتشکده (در 3 جلد)، به تصحیح حسن سادات ناصری، تهران، امیرکبیر.
ـ اثیرالدین اومانی، دیوان اثیراومانی، به تصحیح امید سروری و عباس بگ­جانی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1390ش.
ـ افضل‌­الدین کاشانی، دیوان افضل‌­الدین محمد مرقی کاشی، به کوشش مصطفی فیضی و همکارانش، کاشان، ادارۀ فرهنگ و هنر، 1351ش.
ـ افضل­‌الدین کاشانی، رباعیات باباافضل کاشانی، به تصحیح و مقدمۀ سعید نفیسی، تهران، فارابی، 1363ش.
ـ اوحدالدین کرمانی، دیوان رباعیات اوحدالدین کرمانی، به تصحیح احمد ابومحبوب، تهران، سروش، 1366ش.
ـ برتلس، یوگنی و رستم علیف و محمد نوری عثمانوف، 1959، رباعیات عمر خیام، با ترجمه، پیشگفتار و حواشی روسی، مسکو، انستیتو خاورشناسی.
ـ بهار، محمدتقی، 1334، تاریخ تطور شعر فارسی، با تحشیۀ تقی بینش، مشهد، کتابفروشی باستان رضوی.
ـ حافظ شیرازی، خواجه محمد، دیوان حافظ، به تصحیح سید عبدالرحیم خلخالی، تهران، کتابفروشی حافظ، [بی‌­تا].
ـ حسنﻟﻰ، کاووس و سعید حسام پور، 1388، «کارنامۀ خیام‌­پژوهی در سدۀ چهاردهم»، فصلنامۀ پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، ش چهاردهم، پاییز، ص 99ـ126.
ـ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1339ش.
ـ خیام، عمربن ابراهیم، نسخۀ چاپ سنگی رباعیات عمر خیام، به اهتمام بابو منو هرلال، لکهنو، مطبع منشی نولکشور، 1332ق.
ـ دانش، حسین، 1340، رباعیات عمر خیام، با تحلیل فلسفی رضا توفیق، چاپ کتابخانۀ اقبال = رباعیات عمرخیام، رباعیاتک مترجمی حسین دانش، فلسفینک محرری رضا توفیق، برنجی طبع، صاحب و ناشری، اقبال کتابخانه سی صاحبی حسین، 1922م.
ـ دشتی، علی، 1381، دمی با خیام، تهران، امیرکبیر.
ـ دهخدا، علی‌­اکبر، مکرر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران.
ـ رازی، امین احمد، هفت اقلیم (3 جلد)، به تصحیح جواد فاضل، تهران، کتابفروشی علمی و ادبیّه، 1340ش.
ـ رازی، نجم­‌الدین، مرصادالعباد، به تصحیح محمدامین ریاحی، تهران، علمی فرهنگی، 1366ش.
ـ رازی، نجم­‌الدین، مرموزات اسدی در مزمورات داودی، به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن، 1380ش.
ـ رجایی، محمدخلیل، 1379، معالم البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع، شیراز، دانشگاه شیراز.
ـ رشیدی تبریزی، یاراحمدبن حسین، طربخانه، به تصحیح جلال‌­الدین همایی، تهران، مؤسسۀ نشر هما، 1372ش.
ـ رشیدی تبریزی، یاراحمدبن حسین، رباعیات حکیم خیام، طربخانه یاراحمد رشیدی، رسالۀ سلسلة الترتیب، خطبۀ تمجید ابن سینا و ترجمۀ خطبۀ تمجید، مقدمه و حواشی عبدالباقی گولپینارلی، به کوشش توفیق ﻫ، سبحانی، تهران، پژوهش، 1380ش.
ـ سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم، دیوان سنائی غزنوی، به سعی و اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران، نشر کتابخانۀ ابن سینا، 1341ش.
ـ شروانی، جمال خلیل، نزهة المجالس، به تصحیح محمدامین ریاحی، تهران، زوار، 1366ش.
ـ شرف­‌الدین شیرازی، تاریخ وصاف، بمبئی، چاپ سنگی از روی خط نستعلیق محمد ابراهیم مشهور به آقاخلف، 1269ق.
ـ صفا، ذبیح الله، 1378، تاریخ ادبیات ایران، تهران، فردوس.
ـ عاملی، بهاءالدین محمدبن حسین، 1403ق، الکشکول، در سه جلد، بیروت، مؤسسۀ اعلمی.
ـ عباسی، محمد، 1338، کلیات آثار پارسی حکیم عمرخیام، تهران، کتابفروشی بارانی.
ـ فرزاد، مسعود، 1350، حافظ، قصاید، قطعات، رباعیات و مثنویات، کانون جهانی حافظ شناسی شیراز، تهران، چاپخانۀ کیهان.
ـ فروغی، محمدعلی و قاسم غنی، 1373، رباعیّات خیام، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، ناهید.
ـ فولادوند، محمدمهدی، 1379، خیام شناسی، تهران، الست فردا.
ـ کریستنﺳﻦ، آرتور، 1374، بررسی انتقادی رباعیات خیام، ترجمۀ فریدون بدرهﺍی، تهران، توس.
ـ مبارکشاه مرورودی، فخرالدین، رحیق التحقیق به انضمام دیگر اشعار او، به تصحیح نصرالله پورجوادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1381ش.
ـ مجدهمگر، 697ق، رباعیات مجدهمگر، تصویر نسخۀ خطی به شمارۀ 234 و 235 محفوظ در کتابخانۀ مینوی تهران، نسخۀ موزۀ بریتانیا، ک‍ات‍ب‌ محمدشا‌‌‌ه‌­بن علی اصفهانی و اسحاق‌­بن قوام‌­بن مجدهمگر.
ـ مجدهمگر، قرن دهم، دیوان مجدهمگر، تصویر نسخۀ خطی به شمارۀ 894 محفوظ در کتابخانۀ دانشگاه تهران، نسخۀ بادلیان، ک‍ات‍ب‌ محمدقوام شیرازی.
ـ مجدهمگر، 1263ق، دیوان مجدهمگر، نسخۀ خطی محفوظ در کتابخانۀ ملی تهران، ک‍ات‍ب‌ نامشخص.
ـ مجدهمگر، 1375، دیوان مجدهمگر، به تصحیح احمد کرمی، تهران، ما.
ـ محجوب، محمدجعفر، 1350، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران، دانشسرای عالی.
ـ معین، محمد، 1371، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر.
ـ منصف، مصطفی، 1376، تصحیح انتقادی دیوان مجد همگر، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم تهران، خوارزمی کرج.
ـ مولوی، جلال­‌الدین محمد بلخی، کلیات شمس، با تصحیحات و حواشی بدیع­‌الزمان فروزانفر، تهران، دانشگاه تهران، 1342ش.
ـ مولوی، جلال­‌الدین محمد بلخی، کلیات شمس تبریزی، با مقدمۀ بدیع‌­الزمان فروزانفر، تهران، امیرکبیر، 1381ش.
ـ میرافضلی، سید علی، 1382، رباعیات خیام در منابع کهن، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
ـ میرافضلی، سید علی، 1386ـ1387، «رباعیات مجدهمگر به خط نوه او»، نامۀ بهارستان، سال هشتم و نهم، دفتر 13ـ14، ص 337ـ346.
ـ مینوی، مجتبی، 1366، مصنفات افضل‌­الدین محمد مرقی کاشانی، با همکاری یحیی مهدوی، تهران، خوارزمی.
ـ ناشناس، قرن هشتم، جنگ گنج بخش، نسخۀ خطی شمارۀ 14456 کتابخانۀ گنج بخش اسلام آباد پاکستان.
ـ نفیسی، سعید، 1333، زندگی و کار و اندیشه و روزگار پورسینا، تهران، کتابخانۀ دانش.
ـ نفیسی، سعید، 1350، سخنان منظوم ابوسعید ابوالخیر، تهران، کتابخانۀ سنایی.
ـ واله داغستانی، علیقلی، 1383، ریاض الشعرا، در 5 جلد، تهران، اساطیر.
ـ هدایت، جهانگیر، 1381، خیام صادق، تهران، چشمه.
ـ هدایت، رضاقلی خان، 1336 و 1340، مجمع الفصحا (جلد 1 و 3)، به تصحیح مظاهر مصفا، تهران، امیرکبیر.
ـ هدایت، صادق، 1336، ترانهﻫﺎی خیام، تهران، جاویدان.
ـ یارمحمدی، لطف‌­الله، 1371، «ساخت گفتمانی و متنی رباعیات خیام و منظومه فیتزجرالد»، فصلنامۀ مترجم، ش 8، زمستان 71، ص 3ـ16.
ـ یکانی، اسمعیل، 1342، نادره ایام، حکیم عمر خیام و رباعیات او، تهران، انجمن آثار ملی.
ـ یلمهﻫﺎ، احمدرضا، 1391، «بررسی تطبیقی رباعیات مجدهمگر نسخۀ بریتانیا با دیگر نسخ خطی و چاپی»، متن­‌شناسی ادب فارسی، س چهارم، ش بهار، ص 73ـ90.
ـ Christensen, Arthur, 1905, Recherches sur les Ruba'iyat de 'Omar Hayyam, Heidelberg Carl Winter's Universitätsbuchhandlung, Germany.
ـ Heron Allen, Edward, 1898, The Ruba'iyat of Omar Khayyam, A Facsimile of the MS in the Bodleian Library, translated and Edited by Edward Heron Allen, H، S، Nichols, LTD، London, United Kingdom.
ـ MahfuzـulـHaq, M، , 1939, The Ruba'iyat of UmarـiـKhayyam, Baptist Mission Press, Calcutta, India.
ـ Nicolas, JeanـBaptiste, 1869, Les Quatrains de Kheyam, Imprimerie Imperiale, Paris, France.
ـ Pascal, Pierre, 1959, Les Roba'iyyat D'Omar Khayyam de Neyshaboor, illustrations photographiques du traducteur Editions du Caeur Fidele via di Campo Marzio, Rome.
ـ Ross, Denis, "AlـMuzaffariya," Journal of the Royal Asiatic Society, vol، XXX, April 1898, pp، 349ـ366.
ـ Tirtha, Swami Govinda, 1941, The Nectar of Grace، Omar Khayyam's Life and Works, Government Central Press, Hyderabad, India.
ـ Thompson, Eben Francis, 1906, The Quatrains of Omar Khayyam of Nishapur, The Commonwealth Press, Worcester County, Massachusetts, United States.
ـ Whinfield, E، H، , 1883, The Quatrains of Omar Khayyam, Trübne & Co، , London, United Kingdom.